Archaeologia Islandica - 01.01.1998, Qupperneq 19

Fornleifaskráning
Þrátt fyrir að Lýsing íslands hafi ekki
orðið að veruleika og lítið hafi bæst við
þekkingu um fornleifar með heimilda-
söfnun félagsins varð minjaskoðun ný
grein á meiði fornfræða. Einstaklingar
tóku að leita að fornum mannvistar-
leifum, örnefnum og sögustöðum að
eigin frumkvæði, þeir tóku saman
skrár og skrifuðu jafnvel ritgerðir um
árangurinn. Bókmenntafélagið var
heldur ekki af baki dottið. Árið 1856
hóf það útgáfu á nýrri ritröð, Safni til
sögu íslands og íslenzkra bókmenta að
fornu og nýju. Var henni ætlað að vera
vettvangur fyrir útgáfu á hinum
mörgu ritgerðum og öðrum gögnum
sem talin voru liggja óprentuð í fórum
manna. Þar var ráðgert að gefa út Acta
ýmiskonar, þ.e. lengri ritgerðir, um
menningu og sögu lands og þjóðar.
Þessari útgáfustefnu var haldið fram
yfir aldamótin 1900, og þar varð til
mikilvægur vettvangur fyrir útgáfu á
löngum örnefna- og minjaskrám sem
þegar voru til í handriti. Þannig varð í
raun til ný „bókmen n tagrei n“ innan
íslenskra fræða.
Segja má að þessi nýja grein skiptist
í þrjá meginflokka, þó að mörkin milli
þeirra séu ekki alltaf mjög skýr, enda
voru höfundarnir að þreifa fyrir sér á
nýju fræðasviði. Fyrsti flokkurinn voru
rannsóknir á staðfræði einstakra ís-
lendingasagna, þar sem sagan var bor-
in saman við landslag og staðhætti.
Komu þá gjarnan fram misfellur sem
kölluðu á fræðilegar umræður og skýr-
ingar. Þannig gerði sr. Magnús Gríms-
son (1861) á Mosfelli, áhugamaður um
fornleifar og sögur, rannsóknir á þeim
hluta Egils sögu er gerist á Mosfelli og
þar í grennd. Framlag hans náði aðeins
til lítils hluta sögunnar og liggur gildi
þess einkum í því að athugun hans var
með þeim fyrstu sem prentaðar voru
og varð því fyrirmynd öðrum örnefna-
söfnurum og áhugamönnum um vett-
vangsrannsóknir. Síðar komu ritgerðir
þar sem höfundar reyndu að leiðrétta
texta sagnanna með samanburði á
þeim og örnefnum í söguhéraðinu (sjá:
Sighvatur Grímsson 1886, Árni Thor-
lacius 1886, Þorleifur Jónsson 1886). I
öðrum flokki eru skrár yfir örnefni
heilla héraða, þar sem áhersla er lögð á
söfnun og varðveislu þekkingar um
heiti staðanna, fremur en að skýra ein-
stakar frásagnir eða skekkjur í fornrit-
unum (sjá: Jón Jónsson 1886, Sigurður
Gunnarsson 1886). Loks leituðust
menn við að gera sagnfræðilegar rann-
sóknir á þjóðveldistímabilinu með því
að safna upplýsingum um örnefni og
minjar og fella þær saman við frásagnir
Islendingasagna og annarra ritheimilda
(sjá t.d.: Páll Sigurðsson 1886).
Sögustaðafræði er ekki aðeins
skemmtiganga um söguslóðir, sem er
farin til að leita uppi fornleifar, heldur
er hún einnig furðulegur blendingur af
sagnfræði, textafræði, þjóðháttafræði
og jafnvel landmótunarfræði. Til að ná
markmiðum sínum við söfnun og
varðveislu þekkingar um sögustaði
leituðust rannsakendur við að finna og
skilgreina helstu einkenni svæðisins á
staðfræðilegum nótum og fella þau
síðan að viðeigandi frásögn og við-
burðum í sögunni.
Það er sameiginlegt einkenni á öll-
19