Archaeologia Islandica - 01.01.1998, Blaðsíða 21

Fornleifaskráning
Helgi Sigurðsson hvatti eindregið tii
söfnunar þessara upplýsinga. Hann sá í
hendi sér gildi sögustaðafræðinnar fyr-
ir fornleifavernd í landinu. A sama
hátt og við stofnun safnsins gekk hann
á undan með góðu fordæmi og safnaði
örnefnum, er koma fyrir í Bjarnar sögu
Hítdælakappa, en þar er sögusviðið
einkum í Hítardal. I skránni eru ör-
nefnin rakin í sömu röð og í sögunni,
ásamt skýringum á hvar þau eru,
hvernig landslagi háttar þar til og ein-
staka sinnum kemur fram hvort þar
eru minjar sem samkvæmt munnmæl-
um eða öðrum vísbendingum sýna að
þær séu frá söguöld. Helgi skeytti
framan við örnefnaskrá sína formála
sem geymir í raun stefnuyfirlýsingu
hans og annarra áhugamanna um söfn-
un af þessu tagi (Helgi Sigurðsson
1886). I formálanum hefur Helgi
„fornsögur vorar og fornmenjar" upp
sem „fagrar, fróðlegar og skemtilegar“.
Þær eru jafnframt „máttarstólpi þjóð-
ernis vors“, og „vernda, glæða og við-
halda því.“ Þá víkur hann að varðveislu
„sögu-örnefna“ sem hann kallar svo.
Hann segir þau vera „nokkurs konar
fornmenjar": „(slíkir staðir] eru...
óhræranlegir, varanlegir fornir hlutir
(fornmenjar), víðsvegar um landið, og
tengdir við sögurnar, sumir með
mannaverkum, sumir án þeirra, og
flestir upphaflega verk náttúrunnar."
Hann varar við því að glata þessum
verðmætum. Til að sporna við þurfi að
safna upplýsingum um minjar og færa
í letur. Hann bendir á að söfnun af
þessu tagi hafi ekki eingöngu sögulegt
og fornfræðilegt gildi, heldur og
praktískt gildi, því hún geti nýst „til
áríðandi málefna og líkamlegra gagns-
muna í lífinu", t.d. örnefni þau er
ákvarða landamerki og fyrir koma í
landamerkjaskrám eða máldögum.
Frumkvæði þeirra einstaklinga er
rókust á hendur leiðangra til að skoða
fornleifar varð vísir að skipulagðri
starfsemi á þessu sviði. Utgáfustarf-
semi Bókmenntafélagsins undirstrik-
aði hið vísindalega gildi sem þetta efni
hafði. Nú skorti nýjan vettvang til að
sameina krafta þeirra er álitu vett-
vangsrannsóknir vera mikilvæga und-
irstöðu íslenskra fræða. Forngripasafn-
ið fékk lítinn sem engan stuðning frá
dönskum yfirvöldum fyrstu árin, en er
fjárveitingavald var fært í hendur al-
þingis með stjórnarskránni 1874
vænkaðist hagur safnsins. Þó var það
ekki í stakk búið til að annast kostnað-
arsamar rannsóknir á vettvangi.
Hið íslenzka fornleifafélag var stofn-
að árið 1879 og hafði m.a. það hlut-
verk að finna, rannsaka og vernda forn-
leifar, standa fyrir fræðsluerindum og
gefa út tímarit um þessi efni. I félagið
gengu allir helstu ráðamenn þjóðar-
innar, ásamt þeim sem stundað höfðu
minjarannsóknir á eigin vegum um
árabil. Við stofnun félagsins hófst mik-
ið gróskuskeið í fornleifaskráningu.
Meðal stofnfélaga voru nokkrir er-
lendir fræðimenn sem mikinn áhuga
höfðu á íslenskri menningu og sögu. I
þeirra hópi var maður sem hafði helgað
sig íslenskri staðfræði um árabil. Af
öllum þeim er stunduðu ferðalög og
rannsóknir á vettvangi verður P. E.
Kristian Kálund án efa talinn sá vís-
21