Archaeologia Islandica - 01.01.1998, Side 53

Hvað er stekkjarvegur langur?
hafa verið skilgreind tvö atriði sem tal-
in eru frumforsendur fyrir því að
skráningarvinnan komi að sem mestu
gagni. Bæði ganga þessi atriði út á að
varðveita upplýsingar um samhengi
fornleifa.
Hefðbundin fornleifaskráning hefur
fyrst og fremst miðað að því að skrá
minjastaði sem sýnilegir eru á yfir-
borði. Þar hefur líklega ráðið mestu
um að það er auðvitað nærtækast og
jafnframt að sýnilegir minjastaðir eru
augljóslega meira spennandi við fyrstu
sýn en minjastaðir sem búið er að
slétta yfir eða byggja á. Skráning sem
eingöngu tekur til sýnilegra minja er
góðra gjalda verð því að með henni er
safnað upplýsingum um staði sem ekki
hefur verið spillt, en slíkir staðir hafa
þar með bæði rannsóknargildi og
kynningargildi.
Það er hins vegar ljóst að mann-
virkjaleifar sem sýnilegar eru á yfir-
borði eru aðeins brot af öllum þeim
fornleifum sem til eru í landinu og
jafnframt að slíkir staðir eru næsta til-
viljanakennt úrtak af öllum minjastöð-
um. Á þessari öld hafa átt sér stað
gríðarlegar framkvæmdir í landbúnaði
og stór hluti láglendis hefur verið
ræstur fram og sléttaður undir tún. Á
milli 1940 og 1980 voru svotil öll tún
á Islandi gerð véltæk og stór land-
flæmi sem áður höfðu verið móar og
mýrar brotin undir tún, en á milli
1917 og 1990 hafa tún að jafnaði
meira en tífaldast að stærð. Þessar
miklu framkvæmdir og breytingar á
landslagi hafa haft í för með sér að stór
hluti fornra mannvirkja hefur annað-
hvort farið forgörðum eða spillst. Þær
fornleifar sem verst hafa orðið úti eru
einmitt þær sem mest var til af áður —
það er bæjarhólar og útihús innantúns.
Það leiðir af þessu að flestar þær forn-
leifar, sem enn eru sýnilegar, eru leifar
mannvirkja sem voru í jaðri atvinnu-
og efnahagslífs í gamla landbúnaðar-
samfélaginu. Þær eru auðvitað ekki
minna merkilegar fyrir það en ef við
skoðum dreifingu þeirra þá myndi hún
gefa kolranga mynd af búsetumynstri
og dreifingu mannvirkja til forna.
Ef við ætlum að fá heildarmynd af
dreifingu menningarminja verðum við
að skrá eftir megni heimildir og vís-
bendingar um staðsetningu minja sem
ekki sjást lengur á yfirborði. Það er
einnig ljóst að jafnvel þó að sléttað hafi
verið yfir mannvirkjaleifar eða byggð á
þeim hús er ekki þar með sagt að þær
séu algerlega horfnar. Aliar mannvist-
arleifar njóta lagaverndar og gildir þar
einu hvort þær eru sýnilegar á yfir-
borði eða ekki og því er jafnmikilvægt
að skrá þær sem ósýnilegar eru og hin-
ar sem enn sjást á yfirborði. Á það má
einnig benda að minjar sem huldar eru
sjónum eru jafnvel í meiri hættu en
þær sem sýnilegar eru því að líklegra
er að þær verði fyrir raski af ógáti eða
vanþekkingu. Frá sjónarmiði fram-
kvæmdaaðila sem komast vilja hjá því
að rekast á fornminjar við jarðrask er
því brýnt að til séu upplýsingar um
staðsetningu minja sem ekki eru sýni-
legar á yfirborði.
Það eru auðvitað ýmis vandkvæði á
því að skrá minjar sem ekki eru sýni-
legar og vonlítið að hægt verði að
53