Bændablaðið - 17.12.2015, Blaðsíða 59

59Bændablaðið | Fimmtudagur 17. desember 2015
sandblendinn og velframræstan
moldarjarðveg með sýrustigi frá pH
5,8 til 7. Uppskera af eplatrjám fer
eftir ræktunarskilyrðum og er mis-
munandi milli yrkja og getur verið
allt upp í 200 kíló á ári.
Epli og varnarefni
Fjöldi skordýra, vírusa, sveppa og
baktería geta reynst ræktendum og
framleiðendum epla erfiðir og mikið
um notkun varnarefna í stórræktun.
Auk þess sem epli eru stundum úðuð
með efnum áður en þau eru sett í
geymslu sem gerir framleiðendum
kleift að geyma þau í allt að ár áður
en þau eru sett á markað.
Mest af eplum eru borðuð hrá en
þau sem ekki þykja nógu góð til átu
eru meðal annars notuð í eplasafa,
síder og calvados.
Úttekt stjórnvalda í Kína árið
2014 sýndi að 1/5 af ræktarlandi þar
er mengaður af skordýra- og örgres-
isefnum og þungamálmum eins og
arseniki, kadmíum og nikkel.
Notkun á skordýraeitri á vissum
svæðum í Kína hefur leitt til hruns
býflugnastofna en flugurnar sjá
meðal annars um að frjóvga epla-
trén. Ástandið er sums staðar svo
slæmt að gripið hefur verið til þess
ráðs að láta þúsundir fólks bera frjó
milli frævils og frævu með hænsna-
fjöðrum og frjóvga eplatrén þannig
vegna skorts á býflugum. Fullorðnir
bera frjóið milli neðstu blómanna
en börn klifra upp í trén og frjóvga
blómin efst.
Í stórræktun eru epli oft úðuð
með varnarefnum eftir fyrirfram
ákveðnu skipulagi en ekki endilega
vegna þess að það þurfi og kallast
það forvarnir. Framleiðsla á lífræn-
um eplum er mest í Bandaríkjunum.
Uppruni og útbreiðsla
Uppruni ræktaðra epla er rakinn til
villi- eða skógartegundar sem kall-
ast Malus sieversii og finnst villt
í fjalllendi Mið-Asíu, Kasakstan,
Kyrgyzstan og Tien Shan-héraði í
Kína.
Forfeður og -mæður nútíma
epla voru mun minni en þau epli
sem við þekkjum í dag, súr, hörð
undir tönn og mörg óæt. Í gegnum
árþúsundin hafa menn og skepnur,
eins og til dæmis skógarbirnir, valið
bestu aldinin til átu og dreift fræjum
þeirra í gegnum metingarfærin. Á
þann hátt hefur smám saman trjám
með aldinum með eftirsóknarverðu
bragði og sætumagni fjölgað áður en
skipulagðar kynbætur hófust. Talið
er að skipuleg ræktun epla hafi hafist
í Kasakstan.
Frá Mið-Asíu breiddust epli út
til austurs og vesturs. Kínverjar og
Rómverjar komust snemma upp á
lagið með að græða greinar af trjám
með eftirsóknarverða ávexti á rætur
trjáa sem báru ekki eins góð aldin og
þannig hófst skipleg ræktun á eplum.
Epli alls staðar
Til er steintafla frá Mesópótamíu frá
um 1500 fyrir Krist þar sem sagt er
frá viðskiptum með eplatrjáalund og
var verðið þrjár úrvals kindur. Tvö
hundruð árum síðar skipaði Ramses
faraó í Egyptalandi fyrir um að epli
skyldu ræktuð við ósa Nílarfljóts.
Rómverjar fluttu með sér epli,
sem þeir nefndu melónur, og fræ
í landvinningahernaði sínum um
Evrópu norðanverða og með tím-
anum voru eplatré ræktuð um stór-
an hluta álfunnar, á sunnanverðum
Bretlandseyjum og Skandinavíu.
Frá Evrópu bárust svo ræktuð epli
til nýja heimsins með evrópskum
landnemum. Einn af þeim sem átti
þátt í útbreiðslu epla frá Evrópu um
austanverð miðríki Bandaríkjanna
var Swedenborgartrúboðinn John
Chapman sem var kallaður Johnny
Appleseed. Ástæðan var sú að hann
var iðinn við að sá eplafræjum hvar
sem hann fór. Auk þess var hann
útsjónarsamur í viðskiptum og langt
frá því að hann sáði fræjunum tvist
og bast. Hann valdi ræktunarstaðina
gætilega og helst þar sem von var
á að landnemar settust að á næstu
árum. Eftir að byggð fór að rísa
seld Johnny landnemunum tré og
áfengan síder sem hann bruggaði úr
eplunum. Jonni Eplasteinn var ekki
bara duglegur garðyrkjumaður, hann
var líka útsmoginn sprúttsali.
Villi- eða skógarepli
Fyrir tíma ræktaðra epla í Evrópu
uxu þar, og reyndar í Bandaríkjunum
og Asíu líka, aðrar tegundir trjáa af
ættkvíslinni Malus sem eru köll-
uð villi- eða skógarepli og þykja
engan veginn eins bragðgóð og
ræktuð epli.
Dæmi um slíkar tegundir eru
kínverskt skrautepli M. spectabilis
og M. baccata sem vex í Síberíu.
Japanir framræktuðu villieplið
M. floribunda í fallegt skrauttré.
Í Norður-Ameríku vaxa tegundir
eins og M. coronaria, M. fusca, M.
ioensis og M. angustifolia á mis-
munandi stöðum í álfunni.
Fornleifar sem fundust í helli í
Sviss benda til að fólk á járnöld hafi
safnað og geymt villiepli til neyslu
og að um M. sieversii hafi verið að
ræða.
Epli í goðsögnum
Epli eru víða nefnd í goðsögnum,
grískum og norrænum, og fornum
bókmenntum en bent hefur verið á
að orðið epli var lengi notað sem
heiti á margs konar framandi ávöxt-
um.
Í norrænni goðafræði segir frá
því að goðin þurfi reglulega að fá
bita af eplum Iðunnar til að eldast
ekki. Í Skáldskaparmálum í Eddu
Snorra Sturlusonar segir frá því
þegar eplunum var stolið. Frásögnin
er nokkurn veginn á þá leið að Loki
og Hænir voru á ferðalagi og að
steikja kjöt en gekk það illa. Í tré
ofan við þá sat jötunninn Þjassi í
gervi arnar og bauðst til að hjálpa
þeim fengi hann hluta af kjötinu.
Örninn sveik þá aftur á móti og
flaug burt með allt kjötið þegar það
var steikt. Loki sætti sig ekki við
athæfið og sló til arnarins með stór-
um staf sem festist við fætur hans og
dróst Loki langa leið þar sem hann
sleppti ekki stafnum. Þjassi hafði
þannig Loka í kló sinni og neitaði
að sleppa honum nema hann afhenti
sér bæði Iðunni og gulleplin.
Loki gekk að skilmálunum og
þegar hann kom aftur í Ásgarð tældi
hann Iðunni með eplin sín út í skóg
þar sem Þjassi í arnarlíki læsti klón-
um í Iðunni og eplin og fór með til
Jötunheima.
Goðin tók umsvifalaust að eldast
eins og dauðlegir menn þar sem þau
fengu ekki eplabitann sinn. Fljótlega
komst upp um ráðabrugg Loka og
honum gert að ná í Iðunni og eplin
hið bráðasta. Til þess fékk Loki
lánaðan valsham Freyju og flaug
til Jötunheima þar sem hann fann
Iðunni í höll Þjassa. Breytti hann
Iðunni, sem enn var með eplin, í
hnetu og flaug með hana aftur í
Ásgarð. Þjassi var að vonum ekki
sáttur og elti Loka í arnarlíki inn í
Ásgarð. Í sömu mund kveiktu æsirn-
ir eld í spónahrúgu og þegar Þjassi
flaug yfir hana sviðnuðu vængirnir
þannig að hann féll til jarðar þar
sem þeir drápu hann. Æsir endur-
heimtu þannig epli, fengu sér bita
og tryggðu sér eilífa æsku.
Trébalar með leifum af nokkrum
villieplum voru meðal þess sem
fannst við uppgröft á haugnum sem
geymdi Oseberg-skipið í Noregi.
Samkvæmt aldursgreiningu var
skipið heygt árið 834.
Í grískri goðafræði gerðu þrjár
gyðjur, Hera, Aþena og Afródíta,
tilkall til eplis sem sagt væri handa
þeirri fallegustu. Prinsinn París
frá Troju var fenginn til að dæma
um fegurð gyðjanna. Helena og
Aþena mútuðu honum með gulli
en Afródíta bauð honum fegurstu
konu í heimi, Helenu fögru. París
steinféll fyrir Helenu og Afródíta
hlaut eplið en afleiðing fegurðar-
samkeppninnar enduðu í umsátri
Spörtumanna um Trójuborg sem
kallað er Trójustríðið.
Rök hafa verið færð fyrir því að
sá siður að skreyta tré um jólin sé
kominn frá Keltum sem hengdu epli
á sígræn tré um vetrarsólstöður til
að tryggja uppskeru komandi árs.
Epli á Íslandi
Áhugi garðeigenda á ræktun ávaxta-
trjáa og sérstaklega epla hefur auk-
ist mikið undanfarin ár og margir
náð góðum árangri. Fyrsta eplatréð
sem sögur fara af hér var ræktað
upp af fræi á Akureyri skömmu
eftir 1880.
Fyrir ekki svo mörgum áratugum
voru epli keypt um jólin og gefin í
skóinn og stundum sagt að það væri
eplalykt í húsinu. Lykt af búðarepl-
um, þessum sirka 10 yrkjum sem
eru um 90% allra epla á markaði,
er eitthvað sem hefur horfið með
nútíma geymsluaðferðum sem fel-
ast í því að stöðva útgufun ávaxt-
anna með efnablöndu sem úðað er
á þau.
Epli voru á boðstólum sem
nýlenduvara í verslunum í
Reykjavík í lok nítjándu aldar eins
og sjá má á eftirfarandi auglýsingu
sem birtist í 56. tölublaði Ísafoldar
1888.
„Meðan verið er að koma í lag
sölubúð í íbúðarhúsi mínu, verzla
jeg í hinu nýja húsi hr. kaupmanns
G. Zoéga („Liverpool“) og hef jeg
þessar vörur á boðatólum.
Mysuost, Sveitserost, Kaffi,
Exportkaffi. Kandís, Hvítt sykur
höggvinn og í toppum, Púðursykur,
tvær tegundir, „strau“sykur,
Hrísgrjón heil og hálf, Sagógrjón
stór og smá, Semoulle, Hrísmjöl,
Flórmjöl, Rúsínur, Sveskjur, Fíkjur,
Epli, Chokolade, Rjól, Munntóbak,
Vindla, Brennivín, Sápu, Sóda, Fínt
brauð bæði laust og í máluðum
dósum, margar tegundir af ýmsu
niðursoðnu, meðal annars íslenzk-
an Lax í 1 pd. dósum á 65 aura og
Rjúpur á 85 aura. M. Johannessen.“
Eplayrki á Íslandi
Dæmi um yrki sem hafa reynst
vel hér á landi eru Sävstaholm,
Carroll, Haugmann, Melba, Quinte
og Huvitus. Epli eru yfirleitt ekki
sjálffrjóvgandi en undantekningar
eru á því. Dæmi um sjálffrjóvgandi
yrki eru Sunset og Scrumptious.
Auk þess eru til yrki sem eru hálf-
sjálffrjóvgandi sem þýðir að þau
geta frjóvgað sig sjálf en eru betri
með öðrum tegundum. Dæmi um
það eru Transparente Blanche og
James Grieve. Einnig eru til yrki
með þrjá litninga en þau eru ónot-
hæf til að frjóvga með. Þar má nefna
Close, Gravenstein og Jonagold.
Á svokölluðum fjölskyldutrjám
eru mörg yrki grædd á einn stofn og
þannig næst uppskera yfir lengri tíma
og fjölbreytni í bragði og lit. Gallinn
við fjölskyldutré er að ef eitt yrkið
er mjög kraftmikið getur það vaxið
fram úr öðrum og orðið ráðandi.
Munið að skræla epli fyrir
neyslu.
Epli sem ekki þykja nógu góð til átu eru notuð í eplasafa, síder og Calvados.
Sé sagan um aldingarðinn Eden tekin trúanlega hefur Guð gróðursett fyrsta eplatréð.
Kínverjar rækta allra þjóða mest eða tæp 40 milljón tonn og kemur rúmlega
helmingur allra epla á markaði frá Kína.