Bændablaðið - 17.12.2015, Síða 26

26 Bændablaðið | Fimmtudagur 17. desember 2015
Þjóðtrú tengd áramótum:
„Mál er að mæla,“ sagði kýrin
Kýr fá mannamál á nýársnótt og
ræða saman um allt milli himins
og jarðar. Einu sinni lá maður úti
í fjósi á nýársnótt til að heyra um
hvað kýrnar töluðu þegar þær
fengu málið.
Hann heyrði eina kúna segja:
„Mál er að mæla.“ En þá segir
önnur: „Maður er í fjósinu“, tekur
þá þriðja kýrin til máls og segir:
„Hann skulum við æra.“ Og sú
fjórða: „Áður en ljósið kemur“.
Maðurinn náði að segja heimafólki
frá atburðinum um morguninn en
síðan gekk hann af göflunum.
Ýmislegt annað er kynngimagnað
á nýársnótt og andrúmsloftið skrýtið.
Nýársnótt skipar því veglegan sess
í íslenskri þjóðtrú. Álfar flytja
búferlum, selir kasta hamnum, vatn
breytist í vín, kirkjugarðar rísa, þá
er óskastund og mark er takandi á
öllu sem mann dreymir á nýársnótt.
Árni Björnsson segir í bók
sinni Saga daganna að hér á landi
„verði 1. janúar að nýársdegi á
16. öld, og virðist sú venja fylgja
siðaskiptum. Áður höfðu áramót
verið talin á jólunum og 1. janúar
var þá áttundarhelgi jóladagsins.
Jólanótt var því áður hið sama
og nýársnótt og hafa þær svipaða
drætti í þjóðtrú en á síðari öldum
hefur slíkur átrúnaður færst æ
meira yfir á núverandi nýársnótt og
þrettándanótt.“
Horft í spegil
Á gamlárskvöld geta menn séð
konuefnið sitt og konur mannsefnið
með því að sitja í koldimmu herbergi
og horfa í spegil. Til að þetta geti
orðið þarf að fara með eldgamla þulu
sem fáir kunna og ekki verður höfð
eftir hér. Enginn má vita af uppátæk-
inu og enginn má vera viðstaddur
athöfnina því þá getur farið illa.
Það fyrsta sem birtist í speglinum
er kynjamyndir en síðan kemur út
úr honum hönd sem heldur á hníf
eða einhverju vopni.
Höndin kemur út þrisvar sinnum
og réttir einhvern hlut að horfandan-
um en hann má ekki fyrir nokkurn
mun taka við hlutnum því verður
hann fyrirmikilli ógæfu. Myndirnar
í speglinum fara smám saman að
skýrast og að lokum birtist hin rétta
mynd í nokkrar sekúndur.
Á krossgöngum
Ef legið er í krossgöngum, til dæmis,
þar sem búr- og eldhúsdyr mætast
í bæjum, birtist manni eða konu
tilverandi maki þeirra. Myndir
þeirra koma og bjóða þeim sem
liggur ýmsar fallegar gjafir en ekki
má þiggja þær vegna ógæfunnar
sem fylgir því að falla í freistni.
Einu sinni fyrir langalöngu lá
maður í krossgöngum og kom til
hans konuefni hans og bauð honum
margar góðar gjafir. Maðurinn stóðst
freistingarnar til að byrja með en
þáði að lokum forkunnarfagran hníf
af konumyndinni. Mörgum árum
seinna, eftir að þau voru gift, varð
hjónunum sundurorða og endaði
rimman með því að maðurinn stakk
konuna sína með hnífnum og drap
hana.
Álfar á ferð
Álfar og huldufólk eru mikið á ferli
á nýársnótt og því er til siðs að láta
ljós loga alla nóttina, einnig þótti
sjálfsagt í gamla daga að skammta
eitthvert góðgæti á disk og setja
á afvikinn stað ef huliðsverurnar
skyldu eiga leið hjá.
Árið 1913 voru nokkrir vinir
saman komnir til nýársfagnaðar á
Ísafirði. Þegar leið á nóttina fékk
fólkið sér göngutúr og gekk upp
Fjarðarstræti og er það kom að
Pólgötu sá það sex smástelpur, um
tíu ára gamlar, á götunni.
Stúlkurnar voru næstum allar
jafnstórar, héldust í hendur og
dönsuðu hringdans á miðri götunni
þannig að pils þeirra stóðu beint út
í loftið. Þær voru allar stuttklipptar
með dökkt hár og hvíta slaufu í hár-
inu. Kjólarnir sem stóð út í loftið
voru hvítir á litinn og stuttir þannig
að langir og mjóir fótleggirnir sáust
vel. „Allt útlit þeirra og hreyfing
bar vitni um dásamlegt ytra form
og yndisleik." Þegar fólkið hafði
horft á stúlkurnar um stund hurfu
þær sjónum þess á augabragði. Þeir
sem sáu stúlkurnar voru ekki í nein-
um vafa að um álfabörn hefði verið
að ræða.
Afkomendur farós
Einu sinn fyrir löngu var ungur
maður á ferð á nýársnótt meðfram
sjó á Suðurnesjum. Maðurinn kom
að stórum helli og gekk inn í hann.
Þar sá hann tólf undurfagrar stúlk-
ur og tólf selshami rétt hjá þeim,
maðurinn greip einn haminn og
hljóp á brott. Stúlkurnar sáu hann
taka haminn og hlupu á eftir honum
og grátbáðu manninn um að skila
þeim. Hann neitaði því og spyr þá
sem á haminn hver hún sé. Hún seg-
ist vera einn af afkomendum farós
í Egyptalandi og að þær breytist í
menn á nýársnótt. Maðurinn neitar
staðfastlega að skila hamnum og
segir stúlkunni að hún skuli koma
með honum heim og verða konan
hans. Þegar heim kemur lokar hann
haminn ofan í kistli og hafði lykil-
inn ávallt í buxnavasa sínum.
Líða nú sjö ár og þau eignast sjö
börn. Á áttunda ári komst selkonan
yfir lykilinn og notaði tækifærið til
að ná í haminn og hélt niður að sjó.
Þegar maðurinn varð þess var að
konan var horfin með haminn fór
hann á eftir henni niður að sjó og
þegar hún sá hann koma stakk hún
sér í sjóinn og kvað:
Mér er um og ó,
ein af fólki Faraó,
á sjö börn í sjó
og sjö í landi þó.
Segir sagan að oft hafi sést til kon-
unnar í selslíki þar sem hún lónaði
við ströndina og að hún hafi komið
á land og leikið sér við börnin þegar
þau léku sér við sjóinn.
Kirkjugarðar rísa
Dauðir rísa úr gröfum sínum á
nýársnótt og er það kallað að
kirkjugarður rísi. Hinir framliðnu
koma þá upp í líkblæjum, ganga
til kirkju og halda messu en hverfa
síðan.
Á meðan hinir dauðu eru ofan
jarðar eru grafir þeirra opnar og
þá ganga svipir þeirra sem deyja
á næsta ári í garðinn og máta sig
í gröfunum.
Einu sinni var ung stúlka í
kirkjugarðinum á nýársnótt og sá
hún svipina koma einn af öðrum
í garðinn. Þar á meðal sá hún svip
unnusta síns og sjálfs sín.
Skuldlaus um áramót
Víða erlendis er því trúað að
einstaklingar og heimilin eigi að
borga upp allar skuldir fyrir áramót
og hefja nýja árið kvitt við guð og
menn því þá vegni einstaklingnum
og heimilinu vel. Sem betur fer er
þessi trú ekki í hávegum höfð hér
á landi þar sem megnið af þjóðinni
byrjar nýja árið með skuldabagga
kreditkortanna og annarra lána á
herðunum.
Gleðilegt nýtt ár! /VH
Samkvæmt þjóðsögum tala kýr mannamál á nýársnótt.
Á gamlárskvöld geta menn séð konuefnið sitt og konur mannsefnið með
því að sitja í koldimmu herbergi og horfa í spegil.
Vatn getur breyst í vín.