Bændablaðið - 17.12.2015, Blaðsíða 58

58 Bændablaðið | Fimmtudagur 17. desember 2015
Helstu nytjaplöntur heimsins
Epli eru fjölbreytt og harðgerð og
sá ávöxtur sem mest er ræktaður
á norðurhveli jarðar. Eplayrki
skipta þúsundum og hvert þeirra
hefur sitt sérstaka bragð og nokk-
ur þeirra hafa reynst ágætlega í
ræktun hér á landi.
Árið 2013 var skráð heims-
framleiðsla á eplum rúm 60 millj-
ón tonn. Kínverjar rækta allra
þjóða mest eða tæp 40 milljón tonn
og kemur rúmlega helmingur allra
epla á markaði frá Kína. Helmingur
allra epla í Kína er svo ræktaður í
þremur héruðum; Shandong, Shanxi
og Hennan. Bandaríkin eru í öðru
sæti þegar kemur að ræktun epla,
rétt rúm 4 milljón tonn, Tyrkland
er í þriðja sæti með 3,1 milljón
tonn, Pólland var í fjórða sæti árið
2013 með rúm þrjú milljón tonn og
Ítalía í því fimmta og framleiddi 2,2
milljón tonn. Í sjötta til fimmtánda
sæti eru Indland, Frakkland, Síle,
Íran, Rússland, Argentína, Brasilía,
Úkraína, Úsbekistan og Mexíkó sem
framleiða frá tæpum tveimur millj-
ónum tonna niður í 858 þúsund tonn.
Rauð epli vinsælust
Innflutningur á eplum til Íslands
nam um 4000 tonn árið 2014 og
mest er flutt inni frá Bandaríkjunum,
Frakklandi, Argentínu, Kína,
Hollandi og Ítalíu. Samkvæmt
upplýsingum frá Bönunum ehf.
eru rauð epli vinsælust. Red
Deliciuos, sem kemur upprunalega
frá Bandríkjunum, seljast best en
yrkið Granny Smith, sem er grænt
og frá Ástralíu, hefur verið að sækja
á. Auk þess sem vinsældir Jonagold
og Pink Lady hafa verið að aukast.
Eplið á skilningstrénu
Frægasta epli sögunnar er án efa
eplið sem Adam og Eva eiga að hafa
borðað af og er kennt við skilnings-
tréð og þau gerð brottræk úr Paradís
fyrir. Ólíklegt er þó að um sé að ræða
epli því litlar líkur eru á að eplatré
hafi vaxið á söguslóðum Biblíunnar.
Aftur á móti er erfitt að segja fyrir víst
hvað óx í Paradís sköpunarsögunnar.
Sé sagan um aldingarðinn Eden tekin
trúanlega hefur Guð gróðursett fyrsta
eplatréð.
Siðbreytingamaðurinn Marteinn
Lúter var gallharður ræktandi
eplatrjáa og sagði að þrátt fyrir að
hann vissi að heimsendir yrði daginn
eftir mundi hann samt planta eplatré.
Epli koma líka fyrir í vísindum því
þar sem Isaac Newton sat undir tré
einn góðviðrisdag sá hann epli falla til
jarðar af trjágrein. Í framhaldinu velti
hann fyrir sér af hverju eplið féll í stað
þess að svífa upp í loftið og til varð
hugmyndin um aðdráttarafl jarðar.
Annað frægt epli er það sem stóð í
stúlkunni í ævintýrinu um Mjallhvíti
og ekki má gleyma þrætueplinu súra
sem dafnar víða svo vel.
Grasfræði og ræktun
Epli, Malus domestica, eru lauf-
fellandi tré af rósaætt. Eins og nafnið
domestica gefur til kynna er um
ræktaða tegund að ræða sem aftur
skiptist í hátt í sjö þúsund yrki matar-
og skrautepla.
Í náttúrulegum heimkynnum
sínum geta eplatré náð tólf metra hæð
og þau eru með trefjarót sem liggur
grunnt í jarðvegi. Blöðin ljósgræn,
stakstæð, einföld egglaga með oddi
í endann og smásagtennt, 5 til 12
sentímetra löng og 3 til 6 á breidd.
Blómin 2 til 3,5 sentímetrar í þver-
mál, hvít eða fölbleik og með fimm
krónublöðum. Tvíkynja og frjóvgast
í náttúrunni með býflugum. Aldinið
eru epli sem eru misjöfn að stærð
og lögun. Hýðið breytilegt að lit,
rauð, rauðblá, gul, bleik, græn eða
marglit en aldinholdið fölgulhvítt.
Misjafnlega mörg fræ í hverju aldini.
Fræin oft tárlaga og innihalda smá-
vægilegt magn að blásýru og geta
því verið eitruð í miklu magni.
Eplatrjám er yfirleitt fjölgað með
ágræðslu og því allir einstaklingar
sem bera sama yrkisheiti eins og Red
Deliciuos eða Granny Smith sami
einstaklingurinn sem kom af fræi en
búið er að fjölga með græðlingum og
því klónar. Genamengi eplatrjáa er
fjölbreytt og geta tré sem vaxa upp
af fræjum sama aldins verið mjög
ólík þrátt fyrir að öll yrki eigi sér
sameiginlegan forföður.
Ávaxtatré eru sjálffrjóvgandi eða
ekki og sum eru það sem kallað er
hálfsjálffrjóvgandi. Ef um er að ræða
tré sem ekki frjóvga sig sjálf verður
að hafa að minnsta kosti tvö tré af
ólíkum yrkjum til að frjóvgun geti
átt sér stað. Þetta stafar af því að
tré sem eru af sama yrki eru í raun
sama planta sem fjölgað hefur verið
kynlaust.
Ræktuð eplatré eru undantekn-
ingarlaust ágrædd á rót sérræktaðra
rótaryrkja því rætur yrkja sem gefa
mikinn ávöxt eru yfirleitt með lélega
rót. Rótarstofnar eplatrjáa eru fjöl-
margir og ákvarða þeir hæð trésins.
Eplatré kjósa næringarríkan,
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Epli sem ekki hefur náðst að uppskera. Myndin er tekin í Bretlandi. Mynd / VH.
Frægasta epli sögunnar er án efa eplið sem Adam og Eva eiga að hafa borðað
af og er kennt við skilningstréð og þau gerð brottræk úr Paradís fyrir.
Málverk / Lucas Cranach
Þegar Isaac Newton sat undir tré einn góðviðrisdag sá hann epli falla til jarðar
af trjágrein. Í framhaldinu velti hann fyrir sér af hverju eplið féll í stað þess