Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Qupperneq 3

„Hversu bundnir sem menn eru líðandi stund
eða hugsandi um framtíðina og hvað gerast
muni næstu árin stuðlar þó margt að því að
rennt sé augum til liðins tíma.“
Tilvitnunin hér að ofan er sótt í inngang
Kristins E. Andréssonar, stofnanda bók-
menntafélagsins Máls og menningar, að bók-
inni Enginn er eyland sem út kom árið 1971.
Þessi orð er vert að hafa í huga þegar þess er
minnst að þann 12. júní á þessu ári er rétt öld
liðin frá fæðingu Kristins. Sjálfur vildi hann
vekja samtíð sína til umhugsunar, kynna henni
nýja strauma og stefnur í bókmenntum og
kenna henni að horfa til framtíðar. Í bókinni
Enginn er eyland lítur hann hins vegar til liðins
tíma og lýsir því hvernig pólitík og menning
tvinnuðust saman á öndverðri sl. öld, tímum
rauðra penna. Þessarar samþættingar varð
gjörla vart í bókaútgáfu þegar Kristinn var upp
á sitt besta.
Mál og menning var ekki stofnuð sem
almenn bókaútgáfa, heldur miklu fremur sem
bókaklúbbur. Félag byltingarsinnaðra rithöf-
unda og bókaútgáfan Heimskringla tilnefndu
menn í stjórn og var Kristinn E. Andrésson
annar fulltrúa Heimskringlu. Ákveðið var að
gefa út ársritið Rauða penna og aðra bók til á
stofnárinu og samþykkt að stefnt skyldi að því
að gefa út sex 10 arka bækur á ári fyrir aðeins
10 krónur. Í boðsbréfi sem Kristinn kynnti
félögum sínum fyrir stofnfundinn sagði meðal
annars: „Hið brennandi lífsmál alþýðunnar nú
eru félagsmálin. Hún þarfnast fyrst og fremst
bóka, sem geta orðið henni vopn í lífs-
baráttunni. Hún ann að vísu sögu sinni og
fornfræðum, en hún heimtar nýjan skilning á
lífi sínu og viðfangsefnum. Hún heimtar
nútímarit með nútímaviðhorfum gagnvart
sögu sinni, lífsbaráttu og framtíð.“
Þegar Mál og menning var stofnuð hafði
Kristinn stýrt bókaútgáfunni Heimskringlu um
skeið. Þar hafði hann gefið út bækur eftir
Halldór Laxness, Þórberg Þórðarson, Stephan G.
Stephansson og fleiri svo og fræðirit um sósíalisma
og barnabækur. Á sama hátt tvinnuðust pólitíkin og
menningin saman í starfi hans fyrir Mál og
menningu en fyrsta skáldsagan sem bókmennta-
félagið gaf út var verkalýðssaga Maxim Gorkí,
Móðirin, í þýðingu Halldórs Stefánssonar. Merk
erlend bókmenntaverk og sígild íslensk skáldverk
voru reyndar mest áberandi á fyrstu árum
útgáfunnar. Minna var um ný íslensk skáldverk eða
pólitísk áróðursrit.
Um hugsjónir sínar og annarra stofnenda Máls og
menningar sagði Kristinn í erindi sem hann flutti á
aldarfjórðungsafmæli bókmenntafélagsins árið
1962: „Með útgáfu á ódýrum bókum vildum við
brjóta niður múrinn milli skálda og alþýðu og fá
stóran lesendahóp, ekki í neinu samúðarskyni við
almenning, heldur til að vekja hann af svefni, flytja
honum nýjar skoðanir, nýjan skáldskap, kveikja
hugsjónir í brjósti hans. Við ætluðum að gerbreyta
þjóðfélaginu, ryðja braut nýjum þjóðfélagsháttum
og nýrri bókmenntastefnu, skapa víðari sjón-
deildarhring, glæða frelsisþrá alþýðu, gera þjóðina
frjálsa. Og við trúðum á mátt skáldskaparins og á
mátt hugsjónarinnar, sem er hjartsláttur hans.“
Kristinn E. Andrésson hafði mikil áhrif í íslensku
bókmenntalífi á sl. öld, bæði sem útgefandi og
gagnrýnandi. Hann var ötull áróðursmaður nýrra
bókmennta og iðinn við að hvetja menn til dáða á
menningarsviðinu. Hann var jafnframt fylginn sér í
skoðunum, þótt honum „skjátlaðist herfilega í
pólitískum efnum,“ eins og Halldór Guðmundsson
orðaði það í grein um sögu Máls og menningar sem
birtist í TMM á 60 ára afmæli útgáfunnar.
Kristinn E. Andrésson stýrði Máli og menningu
allt til ársins 1971 en hann lést tveimur árum síðar.
Hann var alla tíð iðinn við ritstörf og þegar hann lést
skildi hann eftir sig tvö handrit tilbúin til prentunar.
Eftir hann liggja fjölmargar greinar og nokkrar bækur
um bókmenntir og menningarsögu sem „bera vitni
glöggskyggni, hrifnæmi og góðri yfirsýn,“ eins og
Halldór Guðmundsson skrifar í fyrrnefndri grein. Rit
Kristins Íslenzkar nútímabókmenntir 1918-1948
kom út árið 1949 en ef til vill gefa ritgerðasöfn hans
sem gefin voru út fyrir réttum aldarfjórðungi
gleggsta mynd af skoðunum hans og skrifum.
Bókmenntafélagið Mál og menning mun
minnast aldarafmælis Kristins síðar á þessu ári.
bls. 3
Aldarafmæli
Kristinn E. Andrésson hefði orðið 100 ára þann 12. júní 2001
Kristinn E. Andrésson
stofnandi bókmenntafélagsins Máls og menningar
1901 - 1973
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:55 Page 3