Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Blaðsíða 46

fyrir því að á Íslandi þróaðist náttúruverndarhreyfing
sem gæti mótað ný viðhorf til sambands manns og
náttúru.
Tilfinningasamur borgarbúi
Þegar ég kom fyrst til Íslands 1988 höfðu fjölmiðlar
og yfirvöld búið til árangursríka ímynd erlends
hvalfriðunarsinna; tilfinningasaman borgarbúa sem
var úr öllum tengslum við náttúruna. Ómögulegt
reyndist að ræða af skynsemi um hinn margbrotna
umhverfisþátt sem liggur að baki hvalveiðimálinu.
Tilfinningar beggja vegna borðsins sneru málefninu
fljótt upp í svarthvítt stríðsástand. Þaggað var niður
í þeim 20-25% fullorðinna Íslendinga sem voru á
móti hvalveiðum með því að lýsa hugmynda-
fræðinni að baki verndun hvala sem dýravernd-
unarheimspeki, er byggðist á óskynsamlegum og
tilfinningalegum rökum.
Umræður um málefni á borð við Kyoto-
samninginn, sem ríkisstjórnin undirritaði reyndar
ekki, hafa síðan þá upplýst almenning um gróður-
húsaáhrif og hið alþjóðlega eðli umhverfis-
vandamála og -lausna. En áður en umræðan um
Eyjabakka og Fljótsdalsvirkjun kom til sögunnar
hafði ekkert hvatt Íslendinga beint til umhverfis-
verndartengdra mótmæla. Deilurnar um Eyjabakka
og Fljótsdalsvirkjun voru fyrstu alvarlegu innbyrðis-
deilurnar um umhverfismál á Íslandi, allt frá
aðgerðum Skuldar á fyrstu dögum hvalveiði-
deilnanna.
Skuggi erlendra umhverfissinna sneri á
forvitnilegan hátt aftur árið 1999. Í svörum
Landsvirkjunar og Afls fyrir Austurland við
gagnrýni var vísað til sams konar þjóðernis-
raka og einkennt höfðu viðbrögðin við
erlendum andstæðingum hvalveiða. Gagn-
rýnendur virkjunar á Austurlandi voru ásakaðir
um að taka náttúruna fram yfir fólk og vera
tilfinningasamir og óskynsamir, alveg á sama
hátt og Sea Shepherd og Grænfriðungar áður
fyrr. Ólíkt því sem gerðist í hvalveiðimálinu
fyrir áratug mistókst árásin á tilfinningar
andstæðinganna. Blaðamenn og almenningur
svöruðu: Hvað er að tilfinningum? Er eitthvað
rangt við að njóta náttúrunnar?
Táknrænar aðgerðir
Eyjabakkagjörningur var hápunkturinn í röð
táknrænna aðgerða. Árið 1998 stakk
Guðmundur Páll Ólafsson niður 273 litlum
íslenskum fánum við Fögruhveri sem síðan
fóru undir vatn vegna miðlunarlóns við
Hágöngur. Sjónvarpsútsending frá þessum
áleitna atburði hafði mikil áhrif sem gjörla
Hydro. Fullyrðingar um að verðið næmi vart fram-
leiðslukostnaði gerðu íbúum Quebec gramt í geði,
m.a. vegna þess að á þessum tíma fór raforkuverð
til heimilanna í Quebec hækkandi. Stjórn Quebec
ætlaði einnig að eyða 13 milljörðum dala (um 850
milljörðum króna) í risastóra virkjun í norðurhluta
fylkisins, á landsvæðum Cree-indíána og Inúíta við
Great Whale, jafnvel þótt Quebec Hydro hefði ekki
kaupendur að þeim 3.000 megavöttum af
viðbótarorku sem yrðu til við þessar framkvæmdir.
Grænfriðungar komust yfir skjal sem staðfesti hið
ofurlága raforkuverð sem Norsk Hydro var ætlað að
borga. Skjalið sýndi einnig hversu miklu af
skuldabyrðinni vegna framkvæmdanna yrði velt yfir
á almenning í gegnum Quebec Hydro. Dómari
úrskurðaði að quebeskir fjölmiðlar mættu ekki birta
skjalið. Náttúruverndarsinnar og fjölmiðlar töldu
þennan úrskurð brjóta gegn lögum um málfrelsi.
Þeir smygluðu skjalinu yfir landamærin til Banda-
ríkjanna og fjölmiðlar í New York og Vermont gerðu
málinu skil og upplýstu íbúa Quebec um
samningsatriðin. Í ljós kom að neikvæð áhrif
framkvæmdanna á samfélag, efnahagslíf, stjórnmál
og umhverfi yrðu mun meiri en sá hagnaður sem af
þeim hlytist. Vísindamenn gátu ekki sagt fyrir um
umfang náttúruspjalla vegna þess að margir þættir
verkefnisins voru of flóknir til að hægt væri að draga
af þeim ályktanir. Ráðgerðum virkjanaframkvæmd-
um var frestað um óákveðinn tíma.
Ég tók líka þátt í gjörningnum vegna þess að ég
er mannfræðingur. Rannsóknir mínar í Kanada og á
Íslandi hafa síðan 1988 snúist um áhrif nútímans á
táknmyndir, þjóðernishyggju og menningarlegar
sjálfsmyndir. Fyrir 12 árum, þegar ég vann að
doktorsritgerð minni „Gests augað“ [The Eye of the
Guest], rannsakaði ég menningarleg viðhorf í túlkun
á og viðbrögðum við boðskap hvalfriðunarsinna eins
og þau birtust á Íslandi. Þessi viðhorf eru enn hin
sömu, hvenær sem hvali eða seli ber á góma.
Þjóðernissinnuð varnarhyggjan sem spratt upp
gegn alþjóðlegum hvalfriðunarsinnum mótar enn
þann dag í dag skilning Íslendinga á umhverfis-
málum. Sennilega hefur hvalveiðiumræðan tafið
„Þjóðernissinnuð varnarhyggjan sem spratt upp gegn alþjóðlegum
hvalfriðunarsinnum mótar enn í dag skilning Íslendinga á umhverfismálum.“
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:59 Page 46