Morgunblaðið - 03.12.2015, Page 10

10 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 3. DESEMBER 2015
Grænn markaður ehf. | Réttarhálsi 2, 110 Reykavík | www.gm.is | Sími 535 8500 | info@gm.is
Eingöngu sala til fyrirtækja
Allt til gjafainnpökkunar
Borðar, krullubönd, pappírspokar, sellófan,
silkipappír, sellófanpokar, gjafapappír,
pakkaskraut, bastkörfur, gjafaöskjur o.fl. o.fl...
Valgerður Þ. Jónsdóttir
vjon@mbl.is
Anna Sigríður Þráinsdóttir,málfarsráðunautur RÚV,er aðeins með eina regluvarðandi mál og mál-
notkun og hún er sú að láta ekkert
fara í taugarnar á sér. Enskuslettur
og tökuorð eru henni að meinalausu
og ekki ógn við íslenskuna að hennar
mati heldur þvert á móti vitnis-
burður um að málið sé lifandi og
móttækilegt fyrir nýjum áhrifum,
straumum og stefnum, jafnvel þótt
þau geti verið hvimleið, ofnotuð og
klisjukennd. Samt ræður hún ekki
alveg við sig að láta eitt fara í taug-
arnar á sér og það er þegar fólk segir
„… það fer svo í taugarnar á mér
þegar fólk segir …“ og lýsi síðan
hversu rangt sé að segja eitt og ann-
að. Í huga Önnu Sigríðar er málið yf-
irleitt hvorki rétt né rangt, heldur
gott eða vont. Hún er lítið fyrir boð
og bönn.
Það er „Black Friday“ þegar við
tölum saman. A.m.k. eftir því sem
kaupahéðnar segja okkur. Sam-
félagsmiðlarnir loga og Anna
Sigríður fylgist spennt með.
Mörgum er misboðið og
láta fara í taugarnar á
sér að ekki sé hægt að
nota almennilegt ís-
lenskt orð yfir fyr-
irbærið. „Leiðinlegt,“
segir hún, „og líka
óþarfi. Auglýsendur
misskilja þjóðina með
því að láta þetta dynja á
henni viðstöðulaust í
marga daga, þessa ensku
sem til er svo augljós þýðing á.
Hvað er að svörtum föstudegi, föstu-
degi til fjár, svörtumessu og svörtu-
föstu? Eða blökkufössara, eins og
Bragi Valdimar Skúlason, íslensku-
fræðingur, setti á Twitter í morgun?
Fössari er nýjasta tískuslangrið yfir
föstudaga, sem einu sinni voru
stundum kallaðir flöskudagar. Mér
finnst að auglýsendur ættu að sýna
viðskiptavinum sínum þá virðingu að
tala við þá á íslensku, finna upp á ein-
hverju frumlegu og skemmtilegu.“
Málvöndunarmenning
Anna Sigríður kveðst oft fá þau
svör þegar hún gerir athugasemdir
við enskuslettur að ekki séu til ís-
lensk orð yfir fyrirbærið, konseptið
eins og margir segja – og hún fettir
ekki fingur út í. „Hér innanhúss eins
og raunar í öllu samfélaginu eru oft
líflegar umræður um þýðingar og
nýyrði ýmis konar. Hashtag og selfie
hafa verið til umfjöllunar, orð sem
núna hafa fest sig í sessi sem myllu-
merki eða kassi og sjálfsmynd, sjálfa
eða sjálfhverfa og svo mætti lengi
telja. Allt góð og gild orð.“
Þegar Anna Sigríður tók við
starfi málfarsráðunautar RÚV fyrir
fjórum árum kom henni mest á óvart
hversu starfsmenn stofnunarinnar,
sama hvaða starfi þeir gegndu, voru
metnaðarfullir og opnir fyrir að
vanda mál sitt og spyrja ráða. „Áður
var ég eins og hver annar útvarps-
og sjónvarpsnotandi, oft fussandi og
sveiandi yfir málfarinu. Ég var svo-
lítinn tíma að átta mig á hverjir
komu í gættina hjá mér og spurðu
hvort ætti að segja hitt eða þetta
svona eða hinsegin, það gat allt eins
verið húsvörðurinn eða tæknimaður
eins og fréttamaður eða dag-
skrárgerðarmaður. Menningin
hérna innanhúss gengur út á að
gerðar eru ríkar kröfur til máls og
málfars. Mikill metnaður og aðhald.
Þótt hlustendur og áhorfendur sjái
það ekki endilega, gera allir eins vel
og þeir geta. Hlustendur heyra vill-
urnar en taka ekki eftir góða og
vandaða málinu. Og láta okkur
óspart heyra það ef okkur verður á í
messunni.“
Penna- og símavinir
Málfarsráðunauturinn á penna-
og símavini út um allar trissur, sem
hafa reglulega samband og benda á
allt sem miður fer. „Þeir eru á öllum
aldri og sumir hringja bara til að
spjalla. Margir eru reiðir og búnir að
setja sig í stellingar til að skamma
mig. Ég var fljót að átta mig á að
þetta fólk er bandamenn mínir, fólk-
ið sem hlustar á útvarpið, les vefinn
og horfir á sjónvarpið. Sjálf kemst ég
ekki yfir að hlusta, lesa og horfa á
allt. Mér finnst frábært og raunar
einn skemmtilegasti þáttur starfsins
að vera svona í sambandi við fólkið í
landinu og er þakklát fyrir að fá
ábendingar um málfar, framburð og
þess háttar.“
Þeim ábendingunum sem og
sínum eigin kemur hún áleiðis eða
tekur þær upp á fundi með hópnum.
Starf málfarsráðunautar er enda
fólgið í að móta málstefnu, fylgja
henni eftir og vera starfsmönnum til
ráðgjafar um íslenskt mál. „Ég hef
mikið samstarf við fréttamenn í inn-
lendum og erlendum fréttum, dag-
skrárgerðarmenn og reyndar bara
alla starfsmenn. Þegar þeir komast á
bragðið finnst þeim ágætt að láta
lesa yfir fyrir sig en annars eru flest-
ir svo vel máli farnir að ekki er þörf á
að lesa allt yfir frá orði til orðs. Allir
hafa miklar skoðanir á málinu og
málnotkun og hér er oft tekist á um
hvernig best sé að orða hlutina, hvað
sé rangt og hvað sé rétt.“
Fer málfarsráðunauturinn ekki
alltaf með sigur af hólmi?
„Ég bakka stundum ef fólk er
almennt sammála um að eitthvað eigi
að vera öðruvísi en ég vil hafa það
svo framarlega sem það stríðir ekki
gegn góðu og vönduðu máli. Hérna
byggist allt á góðri samvinnu.“
Anna Sigríður vinnur ekki bara
á bak við tjöldin. Hún er með eigin
þátt, Orð af orði, á Rás 1 kl. 17.20 á
sunnudögum og Málskotið í Morgun-
útvarpinu á Rás 2 á þriðjudögum. Í
báðum þáttunum er komið víða við
og velt upp mörgum hliðum málsins,
í Málskotinu með dagskrárgerðar-
mönnunum, en í Orð af orði hefur
hún efnistök alfarið á sinni könnu.
Hún fjallar vítt og breitt um mál og
málnotkun, brýtur ýmis orð og hug-
tök til mergjar, spilar valda tónlist
og nýtur liðsinnis Sigrúnar Her-
mannsdóttur við upplesturinn. Í síð-
asta þætti tók hún til dæmis fyrir
helstu orð ársins 2015 í ýmsum mál-
um og beindi sjónum sérstaklega að
emoji sem Oxford-orðabókin valdi og
bregður svo undarlega við að er tákn
en ekki orð – bróðir broskarlsins
fræga; gleðitárakarl. „Lyndistákn,“
útskýrir Anna Sigríður.
Þótt hún hafi verið í valnefnd
um fegursta orðið (ljósmóðir) á ís-
lensku fyrir tveimur árum, er hún
svolítið efins um að fegurðar-
samkeppni orða eigi rétt á sér. Hún
viðurkennir þó að sér finnist lyndis-
tákn býsna fagurt orð. „Mér finnst
alltaf skemmtilegt að rekast á orð
sem einhvern veginn tala til mín,
ekkert endilega óskaplega falleg, því
þau geta verið ógnvekjandi eða bara
vakið alls konar tilfinningar. Í
vinnunni með valnefndinni rakst ég á
ein tuttugu slík, en auðvitað fylgdi ég
ekki minni skoðun eftir, fólkið í land-
inu valdi og rökstuddi sitt val.“
Rökrétt en ekki rétt
Fyrir skemmstu fjallaði hún í
Orð af orði um tölur, töluorð og
beygingu þeirra og velti upp hvort
rangt væri að tala um tvo tónleika,
þrjá eða fjóra „Ég komst að þeirri
niðurstöðu að slíkt væri rökrétt en
ekki rétt. Mér finnst mjög gaman að
grafast fyrir um ástæður meintra
villna, því yfirleitt býr rökrétt skýr-
ing að baki. Sjálf lenti ég nýlega í því
að segja réttu upp hend í beinni út-
sendingu í Málskotinu. Ég leiðrétti
mig að vísu en húmoristarnir hérna
og fjölskyldan ötuðust í mér og af
þessu spruttu miklar umræður með-
al hlustenda. Þeim fannst mjög
skemmtilegt að málfarsráðunaut-
urinn léti svona vitleysu út úr sér.
Málfræðingar kepptust hins vegar
við að segja að þeim fyndist þetta
fyllilega eðlilegt mál. Viðbrögðin
sýndu að samfélagið er dómhart og
bundið af því að málið sé annaðhvort
rétt eða rangt og að tilbrigðin séu
takmörkuð – sem er ekki rétt.“
Varðandi „hend-ina“ segist hún
einfaldlega hafa vanist því sem
krakki að taka þannig til orða. „Ekki
er þó við foreldra mína að sakast því
ég er alin upp á miklu málvöndunar-
heimili og fékk ríkulegan orðaforða
með móðurmjólkinni. Ég var ægileg-
ur lestrarhestur og langaði að verða
bókmenntafræðingur. Síðan snerist
mér hugur og ætlaði í tungumála-
nám, en gat ekki gert upp við mig
hvaða tungumál ég ætti að læra og
ákvað að byrja í íslensku í HÍ og fest-
ist þar, enda námið bæði skemmti-
legt og áhugavert. Hegðun og eðli
tungumála er ótrúlega heillandi
heimur.“
Heillandi heimur
Síðan hefur Anna Sigríður lifað
og hrærst í þessum heillandi heimi.
Eftir meistarapróf í íslenskri mál-
fræði sinnti hún búi og þremur dætr-
um í nokkur ár, dreif sig síðan í
kennsluréttindanám, bauðst stunda-
kennsla við KHÍ um aldamótin þar
sem hún varð lektor árið 2003 og síð-
an við menntavísindasvið HÍ eftir að
skólarnir sameinuðust.
Í starfinu sem kennari og á
RÚV, finnurðu fyrir auknum áhuga
fólks á íslensku?
„Landið er fullt af íslensku
áhugafólki eins og ég sé best af við-
brögðunum við Málskoti og Orð af
orði sem og á umræðunum á sam-
félagsmiðlunum. Fyrir nokkrum ár-
um hefði þó enginn trúað því að sjón-
varpsþáttur um íslenskt mál slægi í
gegn og fengi Edduna sem skemmti-
þáttur ársins tvö ár í röð eins og
gerðist með Orðbragð í fyrra og
hittifyrra. Umræðan um íslenskt mál
hefur oft verið á neikvæðum nótum
og hverfst um að allir tali vitlaust og
því séum við að missa íslenskuna út
úr höndunum á okkur. Orðbragð átti
stóran þátt í að breyta þessu viðhorfi
og kveikja áhuga fólks og jafnframt
fjölmiðla á því skemmtilega og fróð-
lega í málinu. Ég er sannfærð um að
vænlegra er til árangurs að hrósa og
Málhroki er ekki málið
Enskuslettur, tökuorð og þágufallssýki eru ekki mesta ógnin sem steðjar að íslenskri tungu. Í huga Önnu
Sigríðar Þráinsdóttur, málfarsráðunautar RÚV, er málið hvorki rétt né rangt, heldur gott eða vont. Hún
segir íslenskuna mögulega í útrýmingarhættu í sífellt tæknivæddari heimi, þar sem við þurfum að geta
talað við snjallsímana okkar, tölvurnar okkar, bílana okkar – á íslensku.
Í síðasta þætti Orð af orði var fjallað um orð ársins 2015 hjá Oxford-
orðabókunum. Anna Sigríður hafði m.a. eftirfarandi fróðleik fram að færa:
„Valið vakti mikla athygli og viðbrögðin voru blendin enda má mögulega
segja að brotið hafi verið blað í sögu Oxford-orðabókanna með
þessu vali. Því að orð ársins er alls ekki orð heldur mynd,
eða öllu heldur myndtákn, og það þykja mörgum tíðindi.
Orðið svokallaða er nefnilega það sem stundum er
kallað á íslensku broskall auk þess sem stungið hef-
ur verið upp á að kalla það tilf í hvorugkyni eða lynd-
istákn sem þýðingu á alþjóðlega hugtakinu emoji.
[. . .] Þetta er s.s. í fyrsta sinn sem orð ársins er
tákn en ekki orð. Orð ársins er ekki þessi hefð-
bundni broskall, gula kringlótta andlitið með
breiða brosið, heldur bróðir hans sem brosir út að
eyrum – eða myndi gera það ef hann hefði eyru – og
tárast af gleði. Á ensku er opinbert heiti hans Face
with Tears of Joy.
Lyndistákn orð ársins
ORÐ AF ORÐI