Morgunblaðið - 03.12.2015, Síða 54

54 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 3. DESEMBER 2015
Í nýársávarpi 2011
sagði forseti Íslands,
Ólafur Ragnar Gríms-
son: „Efnahags-
kreppan, hrunið sem
við nefnum svo, hefur
þrengt svo að þús-
undum Íslendinga að í
viku hverri bíður fjöldi
í röðum eftir mat-
argjöfum. Fátækt hef-
ur að vísu fylgt okkur
lengi en nú hefur fjárhagsvandi
margra, biðraðirnar eftir mat, orðið
að smánarbletti (...) Við skulum sam-
einast um að afmá þennan smán-
arblett strax á næstu mánuðum. Ís-
lendingar lyfta grettistaki þegar við
leggjumst öll á árar.“
Lýðræði
James Harrington (1611-1677),
enskur stjórnmálahugsuður, sagði á
sinni tíð: „Einveldi ríkir þegar krún-
an á allt eða í það minnsta tvo þriðju
af öllum landauði. Höfðingjaveldi rík-
ir ef aðalsmenn eiga svipaðan hlut.
Eigi almenningur tvo þriðju eða
meira, ríkir lýðræði.“ 1)
Þótt margt sé breytt síðan á 17. öld
er kjarni þessarar hugsunar í fullu
gildi. Í stað krúnunnar kemur ríkið, í
stað aðalsins koma auðmennirnir en
almenningur er enn almenningur. Í
stað landauðs koma allar eignir, allur
auður þjóðfélagsins.
Þau sannindi eru enn góð og gild
að eignum og útdeilingu þeirra fylgja
völd en lýðræðið byggist á því hversu
vel tekst til með eignadreifingu í
þjóðfélaginu.
Valdið leitar fyrr eða síðar þangað
sem auðurinn er. Þess vegna er til-
tölulega jöfn dreifing auðsins meðal
landsmanna forsenda lýðræðis.
Samkvæmt upplýs-
ingum Hagstofu Ís-
lands er allur þjóð-
arauður Íslendinga
(allar eignir lands-
manna, einkaeignir og
opinberar eignir, sam-
anlagt) 23,3 billjónir
króna. Af þeim eru
u.þ.b. 4,4 billjónir í
einkaeign en u.þ.b. 19
billjónir í opinberri
eigu. Lýðræði í skiln-
ingi Harringtons er því
víðs fjarri, því eignir
einstaklinga eru ekki nema um 19%
en opinberar eignir um 81% af heild-
areignum þjóðfélagsins. Ef lýðræði
ætti að vera raunverulegt þyrfti al-
menningur, þ.e. einstaklingarnir
sjálfir, að eiga 15 billjónir til að leið-
rétta þennan lýðræðishalla. Ásætt-
anlega jöfn dreifing eigna á milli ein-
staklinga innbyrðis yrði svo einnig að
vera til staðar til að treysta lýðræði
og sátt í þjóðfélaginu.
Þeirri skoðun er stíft haldið fram
að lýðræði sé aðeins það að kjósendur
fái að kjósa um og hafa áhrif á með
kosningum, hvernig hið opinbera
beiti valdi sínu yfir þeim. Þessi skil-
greining er alltof þröng. Lýðræði er
miklu fremur og ekki síður það vald
sem einstaklingar hafa yfir sjálfum
sér án afskipta annarra, án þess að
skaða aðra og innan reglna sem gilda
um farsæl samskipti manna.
Vald er yfirráð yfir öðrum og það
að bera ábyrgð á öðrum. Vald án
ábyrgðar er sjúkt og leiðir oftast til
ofbeldis og valdofsa.
Frelsi er það að bera ábyrgð á
sjálfum sér og hafa til þess mannrétt-
indi og hæfilegt svigrúm m.a. efna-
hagslegt. Það opnar mönnum mögu-
leika á að hjálpa sjálfum sér og
öðrum.
Jafnrétti er það að allir hafi mann-
réttindi og sömu möguleika. For-
senda jafnréttis er m.a. að eignar-
dreifing sé ásættanleg og sérhver
eigi nægilegar eignir til að tryggja
svigrúm sitt og sjálfstæði.
Bræðralag er það að nota frelsi
sitt án þess að skaða aðra en hjálpa
öðrum til sjálfsbjargar og frelsis.
Þjóðaratkvæðagreiðslur og kosn-
ingar einar og sér tryggja ekki lýð-
ræði, þegar megnið af tekjum og
eignum manna er komið í hendur yf-
irvalda og auðmanna endurúthlutun-
arþjóðfélagsins.
Er lýðræði nothæft í þjóðfélagi
þar sem hið opinbera á 80% af eign-
um þjóðfélagsins og ráðstafar 50%
af tekjum manna?
Eignamisskipting á Íslandi
Eignaskipting á Íslandi miðað við
skattframtöl um áramót 2014 (upp-
gefið 15.10. 2015 á vef Hagstofu Ís-
lands) var eins og sýnt er á með-
fylgjandi töflum. Skattframtöl
einkaaðila voru ca. 200 þúsund. Op-
inberar eignir eru fjórum sinnum
meiri en einkaeignir.
Töflurnar leiða í ljós athyglisverð-
ar staðreyndir um eignaskiptingu á
Íslandi. Skv. töflu 1 eiga 30% skatt-
greiðenda 79% af einkaeignum á Ís-
landi og 15% af heildareignum þjóð-
félagsins. Saman eiga opinberir
aðilar og efnuðustu 30% skattgreið-
enda yfir 95% af heildareignum
þjóðarinnar. 70% þjóðarinnar, 226
þúsund manns, fara með 5% af heild-
areignum þjóðfélagsins. Stór hluti
þessa fólks er eignalaus en skuldar
öðrum 87 milljarða, sbr. töflu 2.
Þar sem hið opinbera hefur svo
mikið forræði yfir eignum og tekjum
þjóðarinnar ætti að vera mögulegt
að koma á jafnari eigna- og tekju-
skiptingu í landinu og útrýma fátækt
og efla sátt og virkt lýðræði.
En ekkert slíkt gerist. Hið op-
inbera espar upp fjandskap meðal
einkaaðilanna innbyrðis og veifar öf-
undinni eins og rauðri dulu nauta-
banans.
Í þessu ástandi magnar hið op-
inbera upp meira skrum og hefur
sannfært almenning um að ríkið
þurfi að fá allar náttúruauðlindir
þjóðarinnar í viðbót við þau 80% sem
það hefur, fært því á silfurfati
stjórnarskrárbreytingar.
Geri einhver sér grein fyrir þess-
um veruleika, verður það ekki nema
í korter. Síðan er þessum viðhorfum
buskað út í ljósvakann eins og orð-
um forsetans, í upphafi grein-
arinnar.
1) James Harringon. Commonwealth of
Oceana, Cambrigde 1992.
Útrýmum fátækt
– gerum lýðræðið nothæft
Eftir Jóhann
J. Ólafsson » Lýðræðið byggist á
því hversu vel tekst
til með eignadreifingu í
þjóðfélaginu.
Jóhann J. Ólafsson
Höfundur er stórkaupmaður.
Eignir einstaklinga og fjölskyldna, raðað eftir efnahag (brútto) skv. framtali 2014
Skuldir + eigið fé einstaklinga og
fjölskyldna, raðað eftir efnahag (milljarðar)
Hlutfall heildar-
eigna af heild (%)
Hlutfall eigna af öllum
þjóðarauði 23,3 billjónir
1. 10% 1.949,8 44,19% 8,4%
2. 10% 911,1 20,65% 4,0%
3. 10% 644,3 14,60% 2,8%
1.-3. 30% 3.505,2 79,44% 15,2%
4. 10% 480,2 10,88% 2,1%
5. 10% 308,3 6,99% 1,4%
6. 10% 82,9 1,88%
7. 10% 22,1 0,50%
8. 10% 9,5 0,22%
9. 10% 3,6 0,08%
10. 10% 0,4 0,01%
4.-10. 70% 907,0 20,56%
Heild 100% 4.412,2 100% 18,9%
*40% eða ca. 80 þús. framteljendur eru eignalausir og í mínus.
Eigið fé einstaklinga og fjölskyldna, raðað eftir efnahag (netto) skv. framtali 2014
Eigið fé einstaklinga og fjölskyldna,
raðað eftir efnahag (milljarðar)
Hlutfall heildareigna án skulda
(%)
1. 10% 1.546 59,5%
2. 10% 522 20,0%
3. 10% 282 11,0%
4. 10% 148 5,7%
5. 10% 75 2,9%
6. 10% 24 0,9%
7. 10% -14 -*
8. 10% -21 -*
9. 10% -24 -*
10. 10% -28 -*
7-10 -87 milljarðar
Heild af
efstu 60% 100% 2.598 100%
Tafla 1
Tafla 2
Á undanförnum
mánuðum hefur nokk-
uð verið rætt hvort rétt
sé að Íbúðalánasjóður
starfi áfram og þá í
hvaða formi.
Þeir sem efast um
framtíð sjóðsins hafa
bent á að ríkissjóður
hafi á undanförnum ár-
um þurft að leggja
sjóðnum til um 50 milj-
arða og það sýni að slík
starfsemi í eigu og á ábyrgð ríkisins
eigi ekki rétt á sér og rekstur fjár-
málafyrirtækja sé betur kominn í
hlutafélagaformi og drifinn áfram af
arðsvon eigenda hlutfjárins.
Ekki verður þó horft fram hjá að
rekstur íslensku bankanna hefur ekki
gengið áfallalaust á undanförnum ár-
um. Því hefur verið haldið fram að fall
einkabankanna hafi beint og óbeint
kostað ríkissjóð a.m.k.
500 milljarða. Einnig
verður að horfa til að
setja varð neyðarlög til
að fall bankanna felldi
ekki fjölda einstaklinga
og fyrirtækja og raunar
þjóðarbúið í heild. Þó að
neyðarlögin björguðu
þjóðinni frá algjöru
hruni orkuðu þau tví-
mælis séð frá sjónar-
horni annarra aðila, jafnt
innlendra sem erlendra,
sem áttu fjármuni hjá
bönkunum og voru í góðri trú um að
þeirra kröfur væru jafngildar öðrum
kröfum. Þá verður að hafa í huga að
þúsundir Íslendinga töpuðu þeim
hluta af sparifé sínu og jafnvel lánsfé
sem þeir höfðu lagt til kaupa á hlutafé
í bönkunum. Ekki verður heldur horft
fram hjá þeim hundruðum milljarða
sem lífeyrissjóðir töpuðu við fall bank-
anna. Í ljósi þess sem nefnt hefur verið
hér að framan þarf engan að undra
þótt ekki séu allir sannfærðir um að
hlutafjárbankar séu öruggasta
rekstrarform fjármálafyrirtækja.
Áður en Íbúðalánasjóður er sleg-
inn af virðist því sanngjarnt að reyna
að meta helstu orsakir taps hans:
Stærsti hluti tapsins virðist til
kominn vegna falls bankanna sem
leiddi til verðbólguskots og skertra
atvinnutekna hjá fjölda lántakenda
sem olli því að þeir hvorki gátu né
vildu standa í skilum við sjóðinn, ekki
hjálpaði að í kjölfar bankahrunsins litu
margir svo á að ekki væri sjálfsagt að
reyna að standa við lánaskilmála.
Samþjöppun aflaheimilda sem skað-
að hefur atvinnulíf margra sjáv-
arbyggða hefur gert mörg veð Íbúða-
lánasjóðs á þeim stöðum verðlítil.
Við brottför varnarliðs frá Keflavík
dró mjög úr atvinnutækifærum á Suð-
urnesjum samfara framboði á íbúðum
sem áður voru í eigu varnarliðsins.
Það er því ekki að ástæðulausu að van-
skil við Íbúðalánasjóð eru hvergi meiri
en þar og uppboðseignir sjóðsins
hvergi fleiri.
Íbúðalánasjóði er samkvæmt reglu-
gerðarákvæðum skylt að eiga 5% laust
eigið fé sem að hluta var geymt í bönk-
unum ásamt háum upphæðum af
„uppgreiðslufé“, þ.e. fjármunum sem
sjóðurinn sat uppi með vegna þess að
lánþegar greiddu upp lán sín hjá
sjóðnum þegar bankarnir hófu að end-
urfjármagna íbúðalán. Þar töpuðust
við fall bankanna um 8 milljarðar að
hluta vegna neyðarlaganna. Þröngar
reglur um laust fé Íbúðalánasjóðs
ollu þannig miklu beinu tapi við fall
bankanna en einnig óbeinu tapi vegna
takmarkaðra möguleika til ávöxtunar
lausafjár.
Íbúðalánasjóður aflar lánsfjár með
skuldabréfaútboði til lengri tíma, að
stórum hluta hjá lífeyrissjóðunum,
lögbundin há vaxtakrafa lífeyrissjóða
og langur binditími skuldabréfanna
leiðir til vaxtataps sjóðsins ef inn-
borganir eldri lána eru meiri en ný
útlán svo sem varð þegar fram-
kvæmdir stöðvuðust eftir hrun.
Af ofantöldu virðist mega álykta að
stærsta hluta tapa Íbúðalánasjóðs
megi rekja til utanaðkomandi að-
stæðna, ekki síst falls bankanna. Sé
það rétt orkar tvímælist að afhenda
bönkunum hlutverk hans á grundvelli
lakari rekstrar.
Þankar um Íbúðalánasjóð
Eftir Ara Teitsson » Fjallað er um meint-
an áhuga á að bank-
ar taki við hlutverki
Íbúðalánasjóðs vegna
hallarekstrar hans og
skýringa leitað á erf-
iðum rekstri sjóðsins.
Ari Teitsson
Höfundur hefur reynslu af rekstri
fjármálafyrirtækja.
www.utivist.is
Ferðaáætlun Útivistar 2016 kemur út 10. desember