Orð og tunga - 01.06.2001, Blaðsíða 59

Gunnlaugur Ingólfsson: Undireins
49
1963; 1983). í báðum útgáfum er það á tveimur stöðum, annars vegar ritað í tveimur
orðum, undireins, hins vegar í einu orði, undireins. Sömu sögu er að segja um íslensk-
danska orðabók Sigfúsar Blöndals (1920-1924). Þar er orðið ritað á tvo vegu eins og
í orðabók Menningarsjóðs en skýrt undir rithættinum undir eins: straks, lige straks;
(á sama tíma) paa een Gang, til samme Tid; u. eins og, til samme Tid som, samtidig
med; saasnart (som). I Nýrri danskri orðabók eftir Jónas Jónasson (1896) er orðið
straks þýtt m. a. með orðalaginu: ‘þegar í stað, undir eins, óðara, að vörmu spori, ...’
og virðist orðaval hans í þýðingunni hvfla á þýðingu Konráðs Gíslasonar í Danskri
orðabók (1851): ‘undireins, óðara, þegar, í stað; að vörmu spori:...’.
A 19. öld má sjá að orðið undireins er notað jöfnum höndum í báðum merking-
unum, jafnvel í riti sama manns. Dæmi um þetta er t. d. að finna í dagbókum Gísla
Brynjúlfssonar(1957) frá árinu 1848, svo og í skáldsögum Jóns Thoroddsens:10
því þeir [þ. e. Danir] eru ei góðlyndir, glaðlyndir og gáfaðir undireins (44)
Auðséð er undireins á þessari litlu sögu, að höfundurinn er enskur maður
(45)
Æ, farðu ekki frá mér undir eins, Gunna mín (PS, 11 [OH])
sunnudaginn var lýst á tveimur kirkjum undir eins (PS, 71 [OH])
í orðabók Bjöms Halldórssonar (1814/1992) er orðið undir eins þýtt með ‘simul,
tillige, med det samme’. Latneska orðið simul getur bæði þýtt ‘þegar í stað’ og ‘í senn’
svo að hér geta báðar merkingamar verið á ferðinni. Jón Ámason biskup hefur þekkt
þær báðar því að í Kleifsa sínum (1738/1994) notarhann orðið undireins í þýðingum á
orðunum simul (simul ac/vel), insimul og una. Jón Ólafsson úr Gmnnavík hefur einnig
þekkt báðar merkingamar. Hann skýrir orðasambandið undir eins í orðabók sinni með
orðunum ‘simulac, vel eodem tempore. adv. temporis. ut: eigi verður undireins átt og
úti látið’ (stafsetning samræmd).
Ljóst er að merkingin ‘strax, þegar í stað’ í orðinu undireins hefur verið lengi þekkt
og lifað samtímis hinni gömlu fram á okkar daga. En ekki verður að svo stöddu fullyrt
framar en hér hefur verið reynt að greina hvenær hún kemur fyrst til sögunnar. En af
dæmum hér á undan er ljóst að hún er vel kunn á 18. öld og er fram komin í bókum fyrir
miðja öldina. Jón úr Grannavfk var fæddur árið 1705 og vann að orðabók sinni frá því
fyrir miðja öldina. Jón Ámason biskup fæddist árið 1665 og gaf út Kleifsa árið 1738.
Vísast er nýmerkingin ‘þegar í stað, strax’ allmiklu eldri en þetta en hennar verður ekki
vart í Nýja testamentisþýðingu Odds Gottskálkssonar. Jón Þorkelsson, sem fyrstur hóf
undireins til vegs í orðabókum, getur hennar ekki. Við verðum að skiljast við þetta mál
að svo stöddu og teljum að hin nýja merking hafi komið upp einhvem tíma á bilinu frá
því um 1600 og fram í byrjun 18. aldar.
10 Við lauslega athugun á undireins-dæmum í skáldsögum Jóns Thoroddsens sýnist ‘strax’-merkingin vera
algengari en ‘samtímis’-merkingin.