Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 10

Náttúrufræðingurinn
82
20 cm þykk fínkorna grágræn aska,
nokkuð gjall- og grjótblönduð. Um
upptök þessarar gjósku er ekki
hægt að fullyrða en mögulegt er að
þau séu í gígnum Löngu-Rauðku
um 3 km sunnar á gígaröðinni (í
Rauðuborgum; 3. mynd). Athugun
sýnir að talsvert er af fínefni (ösku)
í gígrimum Löngu-Rauðku. Enginn
annar líklegri upptakagígur er
sjáanlegur í nágrenninu (gjósku-
gígurinn Hrossaborg er í 9 km
fjarlægð). Sé þessi túlkun rétt hefur
gosið í Vegasveinum áður en gaus í
Rauðuborgum.
Sýni úr ljósa gjóskulaginu í
Randarhólum og Vegasveinum voru
efnagreind í örgreini Jarðvísinda-
stofnunar Háskólans. Niðurstöður
greininganna eru sýndar í 2. töflu
og á 11. mynd. Í stuttu máli staðfesta
þær að um er að ræða hið 11 þúsund
ára gamla gjóskulag Öskju-S. Fljótl-
ega eftir að lagið fannst hafði gru-
nur vaknað um að þessi væri rau-
nin. Úr því hefur nú fengist sko-
rið. Samanburðarsýni var greint úr
Öskju-S frá sunnanverðum Kolli í
Dyngjufjöllum en Guðmundur E.
Sigvaldason efnagreindi einnig sýni
þaðan á sínum tíma.24 Eins og sjá
má á 11. mynd eru greiningarnar
frá Randarhólum og Vegasveinum
í ágætu samræmi við aðrar greinin-
gar á Öskju-S. Einnig var efnagreint
sýni úr Heklu-5 frá Randarhólum
(11. mynd). Eru þær greiningar í
góðu samræmi við aðrar greiningar
á því lagi.
Randarhólar
Segjast verður að mjög hafi komið
á óvart að rekast á gjóskulagið
Öskju-S á milli gjalllaga við
Randarhóla. Gjóskan hefur fallið
ofan á hrjúft yfirborð neðra gjall-
lagsins áður en foksandur náði að
fylla í glufur. Ljósa gjóskudreif er að
finna niður í gegnum allt gjalllagið.
Miðað við það sem vitað er um
þykktardreifingu Öskju-S ætti lagið
að vera a.m.k. 10 cm þykkt við
Randarhóla en mælist nú vart meira
en 2–3 cm þykkt. Bendir það til að
stór hluti gjóskunnar hafi hripað
niður í Randarhólagjallið. Svo er
að sjá sem upphleðslu gjallsins hafi
lokið stuttu áður en Askja-S féll og
að um samtímamyndanir sé að ræða
eða því sem næst. Að því gefnu er
dregin sú ályktun að gosið á Sveina-
og Randarhólagossprungunni
og gosið sem myndaði gjósku-
lagið Öskju-S hafi verið atburðir
í sömu umbrotahrinu í Öskju-
kerfinu. Afstaða Öskju-S til Vega-
sveina staðfestir að þeir eru af
sama aldri og Randarhólar.
Upptök hrauntungunnar efst
í sniði 1 eru vafalítið á Randar-
hólagossprungunni þó að tengslin
séu ekki skýr vegna rofs. Hraunið
er um 200 m breitt næst gígunum
og mjókkar jafnt og þétt til suðurs
þar til það endar rúmum kílómetra
sunnar. Jökulsá hefur grafið sig
6. mynd. Snið 4 í Vega sveinum á Mývatnsöræfum.52 – Location of soil section no. 4 at
Vegasveinar in Mývatns öræfi.
7. mynd. Grafið undir hraun suður af Randarhólum (sjá 5. mynd; snið 1). Sjá má til
Dettifoss í fjarska (í suðri). – The soil section no. 1 being examined. The Dettifoss waterfall
may be seen in the background. Ljósm./Photo: Árni Hjartarson.