Náttúrufræðingurinn

Ukioqatigiit
Ataaseq assigiiaat ilaat

Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 26

Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 26
Náttúrufræðingurinn 98 við fjalldrapa (Betula nana L.).3,4 Undirtegundum með svipað vaxtar form og erfðablöndun við lágvaxnari tegundir birkis hefur verið lýst víðar, svo sem Betula pube- scens ssp. tortuosa (Ledeb.) Nyman sem fyrst var lýst í Altajfjöllum í Asíuhluta Rússlands og ssp. czerepanovii (N.I. Orlova) Hämet- Ahti sem vex við skógarmörk í Skandinavíu og aðgreind hefur verið frá ssp. tortuosa.5 Allar eiga þær það sammerkt að vaxa við skógarmörk og hafa því oft verið kallaðar fjallabirki (e. mountain birch).5 Þar er meðtalin íslenska ilm björkin þótt seinni tíma erfða- rannsóknir hafi sýnt að vegna mikils erfðabreytileika sé tæpast hægt að tala um eina sérstaka undirtegund ilmbjarkar á Íslandi.4 Hér verður notast við heitið birki eða íslenskt birki. Samkvæmt skilgreiningu Mat- væla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna (FAO) getur aðeins lítill hluti náttúrulegu birkiskóganna á Íslandi kallast skógur. Samkvæmt skil greininga skrá hennar er skógur trjávaxið land þar sem fullvaxta tré ná að lágmarki 5 m hæð og 10% krónuþekju á svæði sem er að lágmarki 0,5 ha að stærð.6 Meirihlutinn fellur þó undir það sem FAO kallar „annað viði vaxið land“ (e. other wooded land), land þakið trjám eða runnum sem fullvaxta ná ekki 5 m hæð en hafa meiri en 10% krónuþekju. Á Íslandi hefur skapast sú hefð að kalla lágvaxnari trjágróður skóg og í stað 5 m lágmarkshæðar eru 2 m valdir sem lágmarkshæð í íslenskri skilgreiningu á skóglendi.7 Hér verður fjallað um allt land vaxið náttúrulegu birki óháð hæð þess en að öðru leyti fylgt skilgreiningum FAO um lágmarksflatarmál og -krónuþekju. Sameiginlega verður það kallað birki eða birkilendi. Útbreiðslusaga birkis Mikið hefur verið rætt og ritað um útbreiðslu birkis á Íslandi og hvernig hún hefur dregist saman frá landnámi. Rannveig Ólafsdóttir Hitaþróun hefur líklega verið álíka og annars staðar á norðurhveli, hlýtt fyrstu aldirnar en síðan kólnað um og eftir 13. öld. Hlýnun hófst ekki aftur að marki fyrr en á fyrri hluta 20. aldar.15 Þetta kuldaskeið hefur verið kallað litla ísöldin. Hitastigsmælingar sýna nokkuð skrykkjótta hlýnun á Íslandi en meðalhitastig árs hefur hækkað um 0,71°C á öld á tímabilinu 1800 til 2007.14 Þrátt fyrir þessa hlýnun var hitafar á síðustu öld líklega svipað hitafari fyrstu alda Íslandsbyggðar. Því má ætla að mögulegt útbreiðslusvæði birkis á Íslandi á þessum tveimur tímabilum sé svipað. Niðurstöður ýmissa rannsókna benda til þess að skógi og kjarri hafi verið eytt skipulega á þéttbýlustu og bestu landbúnaðarsvæðum lands- ins á fyrstu öldunum eftir land nám til að rýma fyrir akuryrkju, beit húsdýra og heyöflun. Frjókorna- rannsóknir sýna að mjög fljótlega eftir landnám verður skyndilegt fall í frjómagni birkis, og rennir það stoðum undir þessa kenningu.16 Svipuð þróun átti sér stað í ná - granna löndum þegar teknir voru upp búskaparhættir fastrar bú - setu.17,18 Í nýlegri rannsókn var sýnt fram á að viðartekja úr skógun- um gat ein og sér ekki skýrt þá miklu eyðingu skóglendis sem átti sér stað eftir landnám.12 Fjær byggð var skógareyðingin hægari og sums staðar var reynt að haga nýtingu skógarins þannig að hann viðhéldist, því að skógur var verðmæt auðlind. Skógarítök, það er rétturinn til að nýta og safna viði úr skógum, voru verðmæti sem haldið var vel til haga. Margt bendir þó til þess að stjórn á nýtingu skóganna hafi losnað úr reipunum fljótlega eftir siðaskiptin, ekki síst þar sem kirkjujarðir áttu skógarítök. Þannig verður mest skógareyðing á ítökum kirkjujarða í Þjórsárdal á sautjándu öld en þar var eitt helsta svæði skógarítaka á Suðurlandi á þeim tíma.19 Viður úr birkiskógum var mikilvægur orkugjafi allt fram á síðustu öld og var eldiviðartekja úr skógum stunduð fram yfir síðari heimsstyrjöld.20 o.fl.8 notuðu líkön til að áætla útbreiðslu birkiskógar við landnám út frá hitastigi. Niðurstaða þeirra var að birkiskógur sem verður fullvaxta hærri en tveir metrar hafi einungis þakið um 8.000 km2 við landnám og að núverandi útbreiðsla gæti að hámarki verið rúmir 5.000 km2. Páll Bergþórsson9 áætlaði út frá sérstökum vaxtareiningum sem metnar voru með sumarhita að birkiskógur sem nær meira en 3 m hæð hafi þakið um 15.000 km2 við landnám. Páll tók mið af veðurfari tímabilsins 1931–60 sem var frekar hlýtt tímabil miðað við áratugina á undan og eftir. Snorri Sigurðsson10 bar saman ýmsar heimildir um skóglendi, svo sem örnefni, kolgrafir og hitafarsmörk birkis í Noregi, og komst að þeirri niðurstöðu að birkiskógur hafi þakið um 28.000 km2 við landnám. Í nýlegri rannsókn á skógarmörkum og trjámörkum birkis á Íslandi,11 var skoðaður sumarhiti við efstu mörk núverandi útbreiðslu birkis. Niðurstöðurnar voru þær að land undir trjámörkum væri að flatarmáli um 41.500 km2 en land undir skógarmörkum, þar sem birkið nær 2 m hæð fullvaxta, um 25.000 km2. Einnig voru könnuð hafræn áhrif og kom í ljós að skógarmörk og trjámörk hækkuðu með aukinni fjarlægð frá hafi og lækkandi klórstyrk í grunnvatni. Klórstyrkur í grunnvatni er vís- bending um ákomu sjávarsalts, sem takmarkar vöxt og viðgang trjágróðurs. Fleiri fræðimenn hafa reynt að meta útbreiðslu birkis við landnám og birtist nýjasta matið í doktorsritgerð Nikolasar Trbojević.12 Hann útfærir nánar Íslandskort Náttúrufræðistofnunar Íslands sem sýnir mat á útbreiðslu gróðurs við landnám, þ.m.t. birkilendis.13 Niðurstaða hans er að birkiskógur og birkikjarr hafi þakið tæpa 24.000 km2 við landnám. Flest veðurvitni, svo sem rann- sóknir á vatna- og sjávarseti og ritaðar heimildir, benda til tölu- verðra sveiflna í veðurfari á Íslandi frá landnámi og fram til þess tíma að fastar veðurmælingar hófust á Íslandi snemma á 19. öld.14
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88

x

Náttúrufræðingurinn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.