Náttúrufræðingurinn

Volume

Náttúrufræðingurinn - 2016, Page 41

Náttúrufræðingurinn - 2016, Page 41
113 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags 2. mynd. Þrívíddarloftljósmynd af gíg Hallmundarhrauns, séð frá norðvestri. Í gígnum virðist vera margsamfallin hrauntjörn, um 1.200 m á lengd og um 500 m á breidd. Hæð ýkt um 1,4. – Three-dimensional photograph of the Hallmundarhraun crater, seen from the NW, length appr. 1,200 m, width appr. 500 m. Height exaggerated by 1.4. Ljósm./Photo: Loftmyndir ehf. Fjallað er á fremur óhefðbundinn hátt um Surtshelli, eða um Surts hellis-Stefánshelliskerfið, lengsta og þekktasta hraunhelli landsins. Megináherslan er lögð á orsakasamhengi umferðar manna og skemmda í hellinum. Sögu- legar heimildir eru raktar allt frá Hallmundarkviðu til okkar daga. Gerð er grein fyrir helstu athugunum, ferðalýsingum og skýrslum allt til 1972 með tilliti til umferðar vísinda- og ferðamanna.a Þá fjallar annar höfunda um æskuár sín í uppsveitum Borg arfjarðar. Fundur Gullborgar hella sumarið 1957 er fléttaður við ummæli full- orðna fólksins í Kalmanstungu, fréttaflutning, mótvægisaðgerðir, náttúruverndarlög og friðlýsingu Náttúruverndarráðs á dropsteins- myndunum í hraunhellum landsins. Fjallað er um bága verndar- stöðu hraunhella á Íslandi. Stað- setningarhnit flestra hraun- helli s opa landsins liggja á lausu, ýmist í rituðum heimildum eða á netinu. Hellarnir eru því auð- fundnir og yfirleitt auðveldir yfir- ferðar. Þeir eru meira eða minna opnir ferðamönnum, sem leiðir undantekningarlaust til skemmda á viðkvæmum myndunum. Meginefni greinarinnar er athugun á umfangsmiklum skemmd um í stóru hellunum í Hallmundarhrauni, Surtshellis- Stefánshelliskerfinu, Víðgelmi og Borgarhelli í Gullborgarhrauni. Við talningu reyndust 84 dropsteinar hafa verið fjarlægðir úr Borgarhelli og 1.093 úr Víðgelmi. Allir fegurstu og sérstæðustu steinar í báðum hellunum eru horfnir, nánast hver einasti frístandandi steinn Borgarhellis og ríflega tveir af hverjum þremur dropsteinum Víðgelmis. Höfundar vissu að dropsteinsmyndanir Stefánshellis höfðu bókstaflega verið hreinsaðar burt en umfang skemmdanna kom engu að síður á óvart. Sérstaklega kom á óvart hve ótrúlegt magn dropstráa hafði verið brotið úr lofti hellisins. Niðurstaða höfunda er að Víðgelmir hafi verið skreyttasti stór- hraunhellir heims og að Stefánshellir komi næstur að magni og gerð fíngerðs skrauts. Í eftirmála rekja höfundar vernd ar stöðu hraunhella á helstu dyngjusvæðum veraldar utan Íslands. Inngangur Mannvist að fornu Í síðasta erindi Hallmundarkviðu í Bergbúa þætti, einum stysta sagna- þætti fornbókmenntanna, kveður jötunninn: Einn á ek hús í hrauni ... – og er þar líklega átt við Surtshelli.2 Í þættinum segir frá því að Þórður bóndi og húskarl hans leita skjóls í helli í dimmu og illviðri. Hellisbúinn, jötunn nokkur, amast ekki við nærveru þeirra, en kveður um nóttina tólf vísna flokk með þeim áhrínsorðum að takist þeim ekki að nema kvæðið hafi þeir verra af. Þórður bóndi lærði kvæðið og varð hamingjumaður. Vinnumaður sem ekkert gat munað fórst skömmu síðar. Hallmundarkviða er torskilin, arfur úr heiðni. Sviðið er fjöll, gljúfur, eldsumbrot, hraunbreiður og hraunhellar.3 Þrumuguðinn Þór og eldjötunninn Surtur takast á (1. mynd). Hallmundarhraun er 45 km langt og rúmmál þess er áætlað 5–6 rúmkílómetrar (2. mynd).4 Kristján Sæmundsson aldursgreindi hraunið 1966,5 taldi það myndað 662–1016 e.Kr. og benti á að Hallmundarhraun gæti hafa runnið um landnám (kringum 874). Halldór Laxness6 tók kýrhnútu úr Beinahelli/ Vígishelli til handargagns þegar hann var að semja Gerplu 1948. Við aldursgreiningu reyndist hnútan vera frá árabilinu 781– 1237 e.Kr. Haukur Jóhannesson kannaði jarðvegssnið undir Hall- mundarhrauni 19897 og fann hann landnámslagið rétt undir neðra borði hraunsins. Eldar Hall mundarhrauns munu hafa verið með fyrstu eldgosum sem landnámsmenn komust í kynni við. a Þýðing og viðbót við erindi sem höfundar héldu á 17. alþjóðlega hraunhellaþinginu á Hawaii í febrúar 2016.1

x

Náttúrufræðingurinn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.