Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.08.2000, Page 10

aðferðarinnar hefur verið mælt á ýmsa vegu. Ein leið er sú
að skoða hversu margar þunganir er hægt að koma í veg
fyrir með notkun neyðargetnaðarvarnar. Er hún talin hindra
a.m.k. tvo þriðju þeirra þungana sem yrðu ef neyðar-
getnaðarvörn væri ekki notuð (WHO, 1998; Kubba, 1995).
Neyðargetnaðarvörn hefur fáar og skammvinnar auka-
verkanir, einkum ógleði (50% tilvika) og stundum uppköst
(20% tilvika) (Glasier, Thong, Dewar, Machie og Baird,
1992). Eins getur orðið vart þreytu, svima og höfuðverkjar.
Skiptar skoðanir eru á því hvaða frábendingum þurfi að
taka mið af þegar lyfið er gefið (Webb, 1995). Samkvæmt
leiðbeiningum Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar er
aðeins um eina frábendingu að ræða en það er þegar að
þungun er til staðar (WHO, 1998).
Samsettar pillur, eins og Neogynon, hafa verið gefnar
hér á landi sem neyðargetnarðarvörn. Er þá pilluspjaldið
klippt niður og gefnar fjórar töflur af Neogynon, þ.e. tvær og
tvær töflur með 12 tíma millibili. Hérlendis er skrásett
sérpakkning af neyðargetnaðarvörn sem nefnist Tetragynon
og inniheldur fjórar töflur.
Önnur leið til hormónagjafar er mifepristone-aðferð
(RU-486). Hún hefur í daglegu tali verið kölluð „franska
fóstureyðingarpillan". Umræða um mifepristone hefur aðal-
lega snúist um þann tilgang hennar að vera lyfjafræðileg
leið til fóstureyðingar í stað skurðaðgerðar. Hins vegar
hefur minna verið fjallað um hugsanlegt hlutverk hennar
sem neyðargetnaðarvarnar framtíðarinnar. Þriðja leiðin er
neyðargetnaðarvörn sem inniheldur eingöngu levonorg-
estrel sem er prógesterón. Byrjað er að nota hana í
nokkrum löndum. Sýnt hefur verið fram á að þessi aðferð
til neyðargetnaðarvarnar, sem eingöngu inniheldur
levonorgestrel, hefur minni aukaverkanir og er með a.m.k.
áþekkt öryggi. Talið er líklegt að þær taki við af Yuzpe-
aðferðinni (Emergency contraception update, 1999; von
Hertzen og Van Look, 1996).
Fleiri aðferðir til neyðargetnaðarvarnar eru notaðar, eins
og að setja upp lykkjuna. Árið 1976 var fyrst greint frá
notkun hennar í þessum tilgangi (WHO, 1998). Er lykkjan
sett upp innan fimm sólarhringa frá samförum. Konunni
gefst því lengri tími til að gera ráðstafanir heldur en þegar
hormónatöflurnar eru notaðar. Lykkjan hefur þó lítið verið
notuð til neyðargetnaðarvarnar (Grossman og Grossman,
1994). í þessari grein er megináhersla lögð á hormóna-
töflur til neyðargetnaðarvarnar og því er ekki fjallað nánar
um lykkjuna í þessu sambandi.
Söguleg þróun
Á alþjóðlegu þingi Sameinuðu þjóðanna í Kairó um mann-
fjölda og þróun árið 1994 og á alþjóðlegu þingi um konur í
Peking árið 1995 var lögð áhersla á að fólk hefði aðgang
að fræðslu og ráðgjöf um kynlíf og barneignir til að geta
lifað heilbrigðu og ábyrgu kynlífi. í því felst að geta tekið
ákvörðun um barneign, bæði fjölda barna og bil milli
134
barneigna (WHO, 1998; Ellertson, 1996). Til þess að
stjórna barneignum þurfa getnaðarvarnir að vera aðgengi-
legar, þar með talin neyðargetnaðarvörn. í gegnum tíðina
hefur fólk notað alls kyns aðferðir eftir samfarir til að reyna
að koma í veg fyrir þungun. Hafa konur gjarnan leitað þess
ráðs að skola leggöngin með margvíslegum vökvum eins
og kóka kóla í þeirri trú að þær gætu hindrað sáðfrumur í
að komast leiðar sinnar. Öruggar aðferðir hafa hins vegar
verið fundnar upp og rannsakaðar einmitt í þeim tilgangi
að koma í veg fyrir þungun eftir samfarir. Það er svokölluð
neyðargetnaðarvörn. Upphaflega notuðu dýralæknar
hormóna á hunda og hesta til að koma í veg fyrir þungun
þessara dýrategunda þegar eigendur þeirra töldu þau
þurfa á neyðargetnaðarvörn að halda (sjá í Ellertson,
1996). Árið 1960 voru í fyrsta sinn birtar á prenti upplýs-
ingar um notkun neyðargetnaðarvarnar. Hér var um að
ræða tiiviksathugun á 13 ára stúlku í Hollandi sem þurfti á
neyðargetnaðarvörn að halda þar í landi vegna nauðgunar.
Voru henni gefin östrógen eftir nauðgunina. Eins og
dæmið gefur til kynna var einmitt byrjað á því að nota
hormónið östrógen til neyðargetnaðarvarnar. Upp úr 1970
var farið að nota samsetta aðferð, þ.e. bæði östrógen og
prógesterón líkt og í samsettu pillunni. Kanadískur læknir
að nafni Albert Yuzpe hóf rannsóknir á þessari samsettu
aðferð og setti fram hugmyndir um hormónaskammta
sem hægt væri að styðjast við til neyðargetnaðarvarnar
(Yuzpe og Lancee, 1977). í framtíðinni er hins vegar líklegt
að notuð verði neyðargetnaðarvörn sem eingöngu inni-
heldur levonorgestrel eins og áður er getið.
Talið er að vitneskja um neyðargetnaðarvöm sé best
geymda leyndarmál okkar tíma um getnaðarvarnir vegna
þess hversu lengi hefur verið vitað um þessa aðferð og
hversu lítið hún hefur verið notuð víðs vegar um heim.
Komin eru tæp 40 ár síðan vitneskja kom fram um að
hægt væri að nota samsettu pilluna í stórum skömmtum
sem getnaðarvörn eftir samfarir. Hefur neyðargetnaðar-
vörn verið notuð í Hollandi síðan 1964. Tíu árum síðar kom
fyrsta fræðigrein um neyðargetnaðarvörn á prent í Bret-
landi og leiddi hún til aukinnar notkunar þar í landi (Glasier,
Ketting, Ellertson og Armstrong, 1996).
Skert aðgengi erlendis sem hérlendis
Margir þættir hafa haft áhrif á aðgengi að neyðar-
getnaðarvörn og takmarkaðri notkun hennar. Á alþjóðlegri
ráðstefnu í Bellagio á Ítalíu 1995 um neyðargetnaðarvörn
lögðu sérfræðingar frá Alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni
og fleiri stofnunum áherslu á þrjár meginástæður fyrir því
að neyðargetnaðarvörn væri ekki aðgengileg. Þessar
ástæður voru í fyrsta lagi þekkingarskortur meðal fagfólks
og almennings á neyðargetnaðarvörn. ( öðru lagi hefðu
fáar sérpakkningar af neyðargetnaðarvöm verið markaðs-
settar. í þriðja lagi væri heilbrigðisstarfsfólk hikandi að veita
þjónustu um neyðargetnaðarvörn (Blaney, 1996; South to
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 76. árg. 2000