Náttúrufræðingurinn - 2017, Side 35

35
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
færst lárétt og samsíða hvor öðrum,
og einnig siggengi, þar sem annar
sprunguveggurinn sígur. Sambland
af þessum hreyfingum má einnig sjá
á stöku misgengjum.
ÚTLIT SPRUNGNA
Bergsprungur sem einkenna
sprungu sveima eru flestar af
tveimur gerðum. Annars vegar eru
gjár þar sem barmar sprungnanna
ganga í sundur, og hins vegar
siggengi þar sem annar veggur-
inn (slútveggurinn) sígur miðað
við hinn (flávegginn) (3. mynd).
Sprungusveimar hafa flestir form
sigdals þar sem miðhlutinn sígur
miðað við barmana, sem þá mark-
ast af siggengjum. Dalbotninn er
oft gegnumsprunginn af gjám.
Sprungurnar eru oft hlykkjóttar
þótt þær hafi sömu meginstefnu og
sprungusveimurinn sjálfur.
Sprungur innan sprungusveima
geta verið ólíkar ásýndum, eftir því
hvort þær eru í hrauni, móbergi
eða sandi. Ásýnd þeirra fer einnig
eftir aldri. Misgengisstallurinn get-
ur verið skýr til að byrja með en
veðrast með aldrinum og verður
að aflíðandi brekku (2., 6., 11. og 12.
mynd). Lengst endast sprungurnar í
hrauni og þar fer ásýndin mest eftir
aldri hraunsins. Nýjustu hraunin
eru allajafna ósprungin.
Ef yfirborðið er hulið laus-
um jarðlögum koma sprungur
í berggrunninum oft fram á yfir-
borðinu sem röð af niðurföllum.
Lausa efnið hrynur eða skolast nið-
ur í sprunguna. Minnsta hreyfing á
sprungubörmunum getur þá leitt til
ferskra niðurfalla. Niðurföllin fyrn-
ast síðan með aldrinum þegar roföfl-
in ná að vinna á þeim og gróður
festir þar rætur (12. mynd). Þau má
því nota til hjálpar við að meta aldur
síðustu hreyfinga á sprungunni.13
ELDGOS OG KVIKU-
HREYFINGAR
Gossprungur í sprungusveimum
Norðurgosbeltisins eru algengastar
innan 30 km frá þeirri megineldstöð
sem sprungusveimurinn tilheyrir.9
Þó finnast gossprungur einnig á
fjarlægari svæðum sprungusveima.
Þetta gefur til kynna að innan
sprungusveims séu mestar líkur á
eldgosi nálægt megineldstöðinni
þótt eldsumbrot geti átt sér stað hvar
sem er innan sprungusveimanna.
Sprungur innan sprungusveims
hreyfast alla jafnan lítið milli
gliðnunaratburða. Nokkrar aldir
eða jafnvel þúsaldir geta liðið milli
gliðnunaratburða innan tiltekins
sprungusveims.32,45 Þó er ljóst að
kvikugangar leita aftur og aftur í
sömu hluta sprungusveimanna.
Það sést á því að sprunguþéttleiki
hrauna fylgir aldri þeirra. Í hraun-
um sem runnið hafa eftir ísöld má
þannig sjá að þau elstu eru allajafna
sprungnust en þau yngstu nánast
ósprungin.6 Þannig mynda endur-
tekin gangainnskot smám saman
fleiri og fleiri sprungur á yfirborði
jarðar, og stækka þær sem fyrir eru.
11. mynd. Sumar sprungur líta út sem brekkur á yfirborði jarðar. Hér má sjá tvö dæmi um
það, a) í sunnanverðum sprungusveimi Kröflu, og b) í sprungusveimi Þeistareykja. Á
mynd b má sjá síðustu færslurnar sem orðið hafa á misgenginu. Ummerkin eru sprungu-
línan sem liggur þvert í brekkunni. Öll brekkan er þó siggengi, ekki bara línan sjálf. – Some
faults have the appearance of hills on the surface of the earth. Here are two examples of such
features, a) in the southern part of the Krafla fissure swarm, and b) in the Þeistareykir
fissure swarm. In Fig. b, the last movement of the fault is visible as a fracture line in the hill.
The entire hill is nevertheless a fault, not just the line itself. Ljósm./Photo: Ásta Rut Hjart-
ardóttir.