Náttúrufræðingurinn - 2017, Qupperneq 64

Náttúrufræðingurinn
64
Áskell Löve gerði þá breytingu
í Íslenskri ferðaflóru (1970) að kalla
tegundina smjörvíði.23 Það hefur þó
ekki komist í almenna notkun.
Á færeysku kallast grasvíðir
urtapílur. Á norsku kallast hann fjell-
mo og musøyre. Fyrra nafnið vís-
ar til hlutar hans í fjallagróðri en
það síðara er dregið af bugnum
sem oft er á enda blaðanna og geta
minnt á músareyra. Í Svíþjóð er
hið almenna nafn dvärgvide og í
Danmörku dværgpil, í Þýskalandi
Krautweide, í Bretlandi dwarf willow
og least willow. Á grænlensku kallast
hann pilussak.24
Nytjar
Eins og fram kemur í nafngiftum
grasvíðis hefur hann notið mikils
álits sem beitarplanta á Íslandi. Björn
í Sauðlauksdal kveður sterkt að orði
um þetta í Grasnytjum (bls. 78):
Hér hefi eg reiknað mér 16 klyfjar
af þessum víði á móti kýrfóðri, fyr-
ir alslags nautpening; og hefir mér
reynst, að eg hafi ei reiknað yfir,
því ein hestbyrði af þessum víði er
betri enn heykapall. Þennan víði má
hvort er vill, slá eða rífa, þó er fljót-
ara að rífa hann, þar sem mikið er af
honum; hann er mikið fallegur, með
sínu ljósbláa blómstri.17
Efast má um að Björn eigi hér við
grasvíði, sem er að jafnaði of smár
til að hægt sé að slá hann, og hefur
auk þess ekki blá blóm. Fjallavíðir
á betur við þessa lýsingu. Ingólfur
Davíðsson segir:
Sauðfé er sólgið í unga greinaendana,
en virðist lítt bíta gamlar greinar.
Það nær í nýsprottna sprotana á
láglendi og í neðanverðum hlíðum
framan af sumri, en síðsumars í snjó-
dældum til fjalla. Og mikið er til af
grasvíði á Íslandi. ... Fráfærur voru
algengar fyrrum og fram á okkar
öld. Þótti drjúg búbót að því, að gott
„mjólkurland væri á dalnum“, og var
þá ekki sízt átt við það, að nóg væri
um smjörlauf.1
Ingólfur hefur eftir norskum
heimildum að geitur og hreindýr
sæki líka í grasvíði. Þá er talið að
rjúpan lifi að miklu leyti á brum-
um hans og árssprotum á haustin
og þegar til þeirra næst á vetrum.
Fylgja rjúpnahópar oft vexti hans
upp eftir fjöllum síðsumars og safn-
ast í grasvíðidældir. Hugsanlega
getur lítill vöxtur grasvíðis valdið
fækkun rjúpna.25
Eggert Ólafsson getur í Ferða-
bókinni um notkun fræullar gras-
víðis, sem hann kallar kotún:
Kotúnslauf, Salix herbacea og Salix
pyrolae facie. Fl.Sv. 800. Þetta er
smávaxnasta og auðgreindasta víði-
tegundin. Efst á greinunum eða
reklunum (amentum) vex hýjungur,
sem ekki stendur baðmull að baki
að fínleika. Þar sem víðir þessi vex
breiðist hýjungurinn á jörðina, og
þar er honum safnað til að leggja
hann á sár. Loðna þessi heitir á
íslensku kotún, sem er sama heitið og
aðrar Evrópuþjóðir hafa um baðm-
ull og fræloðnu ýmissa plantna. ...
Ull allra tegundanna [af víði], en
einkum af kotúnslaufi, er lögð við
hrúðurbletti á ungbörnum.15
Ekki er þó vitað til að reynt hafi
verið að spinna úr kotúninu.
Heimildir
1. Ingólfur Davíðsson 1968. Grasvíðir eða smjörlauf. Náttúrufræðingurinn
38 (2) 104–106.
2. Helgi Hallgrímsson og Hörður Kristinsson 1965. Um hæðarmörk
plantna á Eyjafjarðarsvæðinu. Flóra. Tímarit um íslenzka grasafræði. (5.
árg.). 9–74.
3. Böcher, T.W., Holmen, K. og Jakobsen, K. 1966. Grønlands Flora. 2. útg.
P. Haase, Kaupmannahöfn. 308 bls.
4. Lid, Johannes, 1963. Norsk og svensk flora. Det norske samlaget, Ósló.
800 bls.
5. Steindór Steindórsson 1964. Gróður á Íslandi. Almenna bókafélagið,
Reykjavík. 186 bls.
6. Steindór Steindórsson 1965–1966. Um hálendisgróður Íslands. Flóra.
Tímarit um íslenzka grasafræði (3. árg.) 75–120 og (4. árg.), 49–94.
7. Helgi Hallgrímsson 2015. Mosaskorpa. Náttúrufræðingurinn 85 (3–4).
157–160.
8. Hörður Kristinsson 1998. Íslenzkar snjódældaplöntur og útbreiðsla
þeirra. Bls. 82–91 í: Kvískerjabók (ritstj. Gísli Sverrir Árnason). Sýslusafn
Austur-Skaftafellssýslu, Höfn. 303 bls.
9. Babington, C.C 1870. A revision of the flora of Iceland. Journal of the
Linnean Society of London, Botany (53), 282–348.
10. Strömfelt, H.F.G. 1884. Islands kärlväxter, betraktade från växtgeografisk
och floristisk synpunkt. Öfversigt av Kongl. Vetenskaps-Akademiens
Förhandlingar, nr. 8, 79–124.
11. Stefán Stefánsson 1901. Flóra Íslands. Hið íslenzka bókmenntafjelag,
Kaupmannahöfn. 260 bls.
12. Grøntved, J. 1942. The Pteridophyta and Spermatophyta of Iceland.
Botany of Iceland IV, 1. Munksgaard, Kaupmannahöfn. 428 bls.
13. Jóhann Pálsson 1994. Salix arctica Pall. and Salix lanata L. in the Faroe
Islands and their affinity with the populations in Iceland. Fróðskaparrit
41. 89–98.
14. Helgi Hallgrímsson 2010. Sveppabókin. Íslenskir sveppir og sveppa-
fræði. Skrudda, Reykjavík. 632 bls.
15. Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson 1975. Ferðabók Eggerts Ólafssonar og
Bjarna Pálssonar um ferðir þeirra á Íslandi árin 1752–1757. Þýð. Steindór
Steindórsson. 3. útg. 1. bindi, (bls. 100). Örn og Örlygur hf. Reykjavík.
16. Ólafur Olavius 1964–1965/1780. Ferðabók. Landshagir í norðvestur-,
norður- og norðaustursýslum Íslands 1775–1777 ... I–II. Þýð. Steindór
Steindórsson. Frumútg. Kaupmannahöfn 1780. Bókfellsútgáfan, Reykja-
vík. 330+384 bls.
17. Björn Halldórsson 1983. Grasnytjar, 2. útgáfa með skýringum eftir Helga
Hallgrímsson, ljósprentun frumútgáfu 1783. Bókaforlag Odds Björnsson-
ar o.fl. Akureyri. 286 s.
18. Steindór Steindórsson 1978. Íslensk plöntunöfn. Menningarsjóður,
Reykjavík. 208 bls.
19. Mohr, N. 1786. Forsøg til en Islandsk Naturhistorie. Kaupmannahöfn.
414 bls.
20. Steindór Steindórsson 1956. Espihóll, Furubrekka, Grenitrésnes. Heima
er bezt (5). 164–167.
21. Oddur J. Hjaltalín 1830. Íslenzk grasafræði. Útgefin að tilhlutun Hins
íslenzka bókmentafélags. Kaupmannahöfn. 370 bls.
22. Ágúst H. Bjarnason og Eggert Pétursson 1983. Íslensk flóra með litmynd-
um. Iðunn, Reykjavík. 352 bls.
23. Áskell Löve 1970. Íslensk ferðaflóra. Almenna bókafélagið, Reykjavík.
428 bls.
24. Lagerberg, T. og Holmboe, J. 1938. Våre ville planter II. J. G. Tonum, Ósló.
258 bls.
25. Arnþór Garðarsson 1982. Rjúpa. Bls. 149–164 í: Fuglar (ritstj. Arnþór
Garðarsson). Landvernd, Reykjavík. 216 bls.
Um höfundinn
Helgi Hallgrímsson (f. 1935) er líffræðingur að mennt. Helgi var
forstöðumaður Náttúrugripasafnsins á Akureyri í aldarfjórðung
og ritstjóri Týlis – tímarits um náttúrufræði og náttúruvernd – í
15 ár. Hann hefur mest fengist við rannsóknir á íslenskum svepp-
um og vatnalífi og ritað bækur um þau efni auk fjölda tímarits-
greina. Helgi er búsettur á Egilsstöðum og fæst við ritstörf og
grúsk.
Póst- og netfang höfundar
Helgi Hallgrímsson
Lagarási 2
700 Egilsstöðum
hhall@simnet.is