Náttúrufræðingurinn - 2017, Síða 68

Náttúrufræðingurinn
68
„Nútíðin er lykilinn að
fortíðinni“
Það er einkennilegt að hugsa til
þess hvað jarðfræðin er ung fræði-
grein. James Ussher (1581–1656)
erkibiskup á Írlandi reiknaði út frá
Biblíunni að sköpun jarðarinnar
hefði átt sér stað um klukkan 18
hinn 22. október árið 4004 f.Kr.
Löngu fyrr höfðu komið fram hug-
myndir um mun hærri aldur jarðar.
Aristóteles (384–322 f.Kr.) sagði:
„Sama svæðið er ekki alltaf sjór eða
alltaf land. Allt breytir ásýnd sinni
í rás tímans.“9 Óvíd (43 f.Kr.–17/18
e.Kr.) orðar það svo: „Ekkert endist
lengi í sömu mynd. Ég hef séð það
sem einu sinni var fast land breyt-
ast í sjó og lönd verða til þar sem
áður var haf. Skeljar finnast langt
frá öldum hafsins ...“10
Leonardo da Vinci (1452–1519)
sá þetta líka og taldi að jörðin hlyti
að vera gömul og hefði breyst í
rás tímans, en jarðfræðiþankar
hans lentu í glatkistunni í tvær
aldir.11 Dananum Nicolaus Steno
(1638–86) tókst hins vegar að koma
á framfæri kenningum sínum um
jarðlagasyrpur, hákarlstennur og
skeljar á fjallstindum án andstöðu
kirkjunnar.10 Skotinn James Hutton
(1726–1797) var mikill fræðimaður.
Hann lauk námi í læknisfræði frá
háskólanum í Leiden með doktors-
ritgerð um blóðrásina. Hutton er
talinn brauðryðjandi nútíma jarð-
fræði. Hann sá að jörðin hlyti að
vera óendanlega gömul og að sömu
lögmál ríktu í nútíð og fortíð, sem
Charles Lyell (1797–1874) orðaði
svo: „Nútíðin er lykillinn að fortíð-
inni“ og kom á framfæri í bók sinni;
The Principles of Geology, eða: Tilraun
til að skýra fyrri breytingar á yfirborði
jarðar með skírskotun til þeirra lögmála
sem nú ríkja.12
Það ætlum við að hafa í huga.
Landið okkar er furðuland,
virkasta eldgosasvæði Mið-Atlants-
hafs hryggjarins, en slíkir úthafs-
hryggir hlykkjast um öll heimsins
höf. Ísland er mjög ungt, aðeins
tveggja mínútna gamalt miðað við
að jörðin sé eins árs. Uppbygging
landsins er talin hefjast fyrir um
25 milljónum ára. Þegar ferðalag
jarðskorpunnar er skoðað er heiti
reiturinn sýndur yfir núverandi
Ísafjarðardjúpi fyrir um 20 milljón-
um ára.13
Rannsóknir á jarðlagaskipan
og segulstefnum í hraunstafla Vest-
fjarðakjálkans hafa verið stundaðar
í nokkra áratugi og þykkt staflans
mæld.14 Kemur þá í ljós að mikið
hefur sorfist ofan af hraunlagastafl-
anum og eru flest Vestfjarðafjöllin
flöt að ofan. Nýlega kom í ljós að
elstu berglög sem hægt er að kom-
ast að ofansjávar á ystu annesjum
Vestfjarða eru um 17 milljón ára
eða einni milljón ára eldri en áður
var talið.15 Á næstu 8 milljón árum
hlóðst berglagastaflinn upp við
hraun og flæðigos, flest hraunin
sem helluhraun en líka stöku apal-
hraun og er þykkt hraunanna frá
5–15 m. Þau yngstu eru austast.
Á Hvítanesi erum við um miðbik
þessa svæðis.
Við skulum litast betur um á
Hvítanesi. Við göngum út á tang-
ann Hestfjarðarmegin og skoðum
klappirnar, sem eru flestar ávalar
og sumar með skorum og líkjast
ekki neinu sem ég hef áður séð (1.,
3., 4. og 5. mynd). Einnig sjást litlar
sívalar holur, um 7–8 cm í þvermál
og álíka djúpar, sumar með afsteyp-
um. Klappirnar á milli fjörunnar og
bakkans, á Grundinni, eru margar
4. mynd. Vestan megin á tanganum, Landhólmi fjærst. Margskonar klappir en sérstakur er áberandi hnattlaga steinn með rauf. Mikið er af
holóttu grjóti á Grundinni. – An isolated globular boulder at the sea with a conspicuous rift and solid crust. Ljósm./Photo: Bergþóra Sig-
urðardóttir 2010.