Tímarit Máls og menningar - 01.06.2013, Síða 7

B r o s t i n f r a m t í ð – 2 0 á r u m s í ð a r
TMM 2013 · 2 7
að markmiði umsköpun þjóðfélagsins í heild, ekki aðeins lagfæringu á ein-
stökum göllum þess. Um leið eru gagnrýnd úrkynjunarfyrirbæri í sögu þessara
hreyfinga, sem hámarki náðu í stalínismanum. Sú gagnrýni er sett fram frá
vinstri, þ.e. hún felur ekki í sér fráhvarf frá hinum byltingarsinnaða marxisma
heldur tekur einmitt mið af honum.“ Hvað var þetta vinstri 1970 hjá þér og
síðan upp frá því?
„Ég skrifaði „Þætti úr sögu sósíalismans“ í Frankfurt sumarið ’69; bókin var
partur af nýrri ritröð Máls og menningar. Útgáfunefnd raðarinnar, Loftur
Guttormsson, Hjalti Kristgeirsson, Árni Bergmann og Sigfús Daðason vildi
gefa hana út en Kristinn E. Andrésson alls ekki. Hann lét þó undan um síðir.
Eftir 1968 var ég endanlega afhuga sovéskum sósíalisma og bókin ber þess
merki. Þá var „þetta vinstri“ í ætt við ný-trotskyisma en á sama tíma – ég var
þá að skrifa doktorsritgerð undir handleiðslu Jürgens Habermas í Frankfurt
1968 – hafði krítísk teoría Frankfurt-skólans vaxandi áhrif á viðhorf mín.
Nánar tiltekið, gagnrýnin teoría með ívafi af marxískri fyrirbærafræði frá
Tékklandi. Róttæka vinstrið veslaðist svo upp má segja, því að raunsönn
tenging var ekki möguleg. Það voru engin samtök á Vesturlöndum sem ég
hefði getað átt samleið með.
Eftir að ég fór að kenna í Ástralíu (þangað flutti ég 1975) fékkst ég meira
við klassíska félagsfræði en áður, hélt því svo áfram þegar ég var í rann-
sóknarleyfi hjá Habermas 1979–80 og las auk þess í handriti meginhlutann
af Theorie des kommunikativen Handelns, sem Habermas var þá að ljúka
við. Það rann smátt og smátt upp fyrir mér að Weber og Durkheim hefðu
haft meira til síns máls gagnvart Marx en ég hafði áður gengið út frá.
Þannig fjarlægðist ég ný-marxisma. Núna myndi ég skilgreina mitt vinstri
sem sósíal-demókratískt sensibílitet, þó reiðubúið til umræðu um róttækari
vinstri lausnir ef þær eru settar fram af viti og forðast að daðra við einræði
– en þeir sem nú teljast höfuðspámenn á róttæka vinstri vængnum uppfylla
ekki þessi skilyrði.“
Viðbrögð íslenskra sósíalista við falli múrsins 1989 og svo austurblokkarinnar
sem heild með hrunið Sovétríkjanna 1991 var meiri þögn en hjá öðrum. Það
var hvorki fagnað né harmað. Hvernig skýrirðu það í sögulegu samhengi?
„Ég var staddur í Ástralíu þegar þetta gerðist (burtséð frá stuttri Evrópu-
heimsókn fyrir og eftir jól og nýár 1989–90, sem nægði til þess að ég sá eitthvað
af atburðunum í Tékkóslóvakíu með eigin augum) og fylgdist því ekki með
íslenskum fjölmiðlum. Ég held þó að það sé ofmælt að íslenskir sósíalistar hafi
tekið hruni austurblokkarinnar með einni saman þögn. Ugglaust er það rétt
að umræðan hefði mátt vera meiri. En þess ber líka að gæta að vinstrimenn á
Íslandi voru í allt annarri aðstöðu en kommúnistaflokkar í Vestur-Evrópu –
vegna þeirrar sögu sem þeir áttu að baki, og uppgjörsins 1968.“