Tímarit Máls og menningar - 01.06.2013, Blaðsíða 42

Ve t u r l i ð i G . Ó s k a r s s o n
42 TMM 2013 · 2
við fjöldann síðar. Á hinn bóginn er umtalsverð fjölgun dæma eftir 1980
áhugaverð, og þarfnast skýringar; þar dugir tæpast heldur tilvísun í fleiri
tímarit og aukinn blaðsíðufjölda.
„Rannsóknarspurning“ mín, þegar ég lagðist í þessa ör-rannsókn, laut að
því hvort sjá mætti að orðin „land, þjóð og tunga“ í þjóðernislegu samhengi
fjölgaði eftir að kvæði Snorra Hjartarsonar birtist árið 1949. Tilgátan sem
leiddi af spurningunni var að svo væri. Það virðist þó ekki vera raunin fyrstu
áratugina, a.m.k. ekki svo að skýrt sé. Þau fáu dæmi sem eru staðfest frá
sjötta áratugnum benda ekki til þess að fyrsta lína kvæðisins hafi þá þegar
verið ígildi málsháttar eða spakmælis sem rataði að hjartastað Íslendinga,
svo vitnað sé til orða Hjartar Pálssonar hér að framan. En þegar á líður,
einkum frá og með níunda áratug liðinnar aldar, fjölgar dæmum svo mjög
að varla er hægt að draga aðra ályktun en að þau spegli samspil tungumáls
og sjálfsmyndarsköpunar: Þekkt skáld datt niður á góða ljóðlínu – fyrirgefið
hvað þetta hljómar hversdagslega – og allir stökkva upp til handa og fóta. (Að
vísu nokkuð seint.) Jafnvel þeir sem halla sér til hægri í pólitík snúa blinda
auganu við þeirri staðreynd að orðunum var í upphafi beint gegn því sem var
þeim heilagt, aðildinni að NATO og samstarfinu við Bandaríkin; einnig þeir
gera orðin að sínum. Tungumálið og íslensk sjálfsmynd sameina stríðandi
fylkingar og eins og í boltanum styðja allir sitt lið.
Þegar leitað er að „land, þjóð og tunga“ á Internetinu nú þegar fer að vora
árið 2013 (með leitarvélinni Google) koma í ljós margfalt fleiri dæmi en þau
sem finna má á timarit.is, meira en 23 þúsund. Manni fallast hendur gagn vart
slíkum dæmafjölda, en öll þau sem ég skoðaði þegar ég setti saman þessar
línur voru beinar eða óbeinar tilvísanir í kvæði Snorra Hjartarsonar. (Það
ber þó að athuga að mörg dæmin eru endurtekningar eins og sama dæmis og
raunverulegur dæmafjöldi er því eitthvað minni en leitarniðurstaðan gefur
til kynna. Það breytir samt ekki þeirri staðreynd að þessi þrenning hefur æði
oft komið þeim í hug sem hafa tjáð sig á netinu undanfarin ár.)
Vigdísarþáttur
Vigdís Finnbogadóttir hefur, sem kunnugt er, oft nefnt tungumálið sem einn
mikilvægasta þáttinn í sjálfsmynd Íslendinga, t.d. í einhverri fyrstu ræðu
sem hún hélt eftir að hún varð forseti árið 1980: „Við erum oft á það minnt,
að það er íslensk tunga, sem öðru fremur gerir okkur að Íslendingum.“10
Vigdís er meðal þeirra sem oft vitna í kvæði Snorra Hjartarsonar og gerði
upphafsorð þess að nokkurs konar kjörorði sínu skömmu eftir að hún tók við
embætti, eins og Hjörtur Pálsson bendir á í inngangi sínum að Kvæðasafni
Snorra.11 Til dæmis vitnar hún í kvæðið í grein um landvernd 31. maí árið
198412 og í ræðu við embættistöku 1. ágúst 1984, þegar hún var sett í embætti
í annað sinn.13 Vigdís valdi ljóðin í safnið Íslensk kvæði sem Mál og menning