Tímarit Máls og menningar - 01.06.2013, Blaðsíða 13

B r o s t i n f r a m t í ð – 2 0 á r u m s í ð a r
TMM 2013 · 2 13
„Rétt er það að kalda stríðið hafði afsiðandi áhrif á stjórnmálalífið. En hjá
okkur blandast þetta saman við eldri umræðuhefð, og eins og ýmsir hafa
orðið til að benda á, virðist hún lifa góðu lífi eftir 1989. Ofstopi, belgingur og
gífuryrði eru áberandi þættir í pólitískum kúltúr Íslendinga, og ekki hefur
þetta batnað á árunum eftir hrunið. Stjórnmál verða aldrei átakalaus, en eitt-
hvað er hægt að gera til að halda átökunum innan strangari marka.“
Margir vinstrimenn fögnuðu því hér veturinn 2008–9 að hrunin væri varan-
lega í heiminum frjálshyggjan sem pólitísk hugmyndafræði. Á Íslandi væri
hruninn ríkisflokkurinn Sjálfstæðisflokkur og jafnframt hið mislukkaða
lýðveldi Ísland. Nú er sigurinn okkar sögðu margir vinstrimenn, „nú er okkar
1989“, sagði einn þrautreyndur forystumaður íslenskra sósíalista í mín eyru.
Er það svo?
„Þetta er líklega best að taka í tveimur pörtum. Fyrri parturinn, um hrun
frjálshyggjunnar, stendur heima – í þeim skilningi að um hug mynda fræði-
legt gjaldþrot var að ræða; þrátt fyrir það reynist erfitt að losna við kredduna,
bæði vegna þess að hún er samrunnin voldugum stofnunum, og vegna þess
hve rækilega var girt fyrir að annars konar hugsun kæmist til áhrifa innan
hagfræðinnar. Um þetta fjallar ágæt bók eftir enska félagsfræðinginn Colin
Crouch, The strange non-death of neoliberalism. Hitt er rugl – á sama plani
og sú kenning að Íslendingar hafi fyrir 1991 búið við eitthvert afbrigði af
sovétmódelinu (fyrir 2008 heyrði ég menn sem annars virtust með réttu ráði
halda þessu fram). Sjálfstæðisflokkurinn var ekki ríkisflokkur af sama tagi
og þeir sovésku; það sem hér hrundi var ekki heil ríkis-og efnahagsbygging,
heldur ofvaxinn og fyrirfram dauðadæmdur en goðsöguvæddur afleggjari,
fóðraður og verndaður af stjórnmálaleiðtogum og hugmyndafræðingum.
Samanburður við 1989 varpar litlu sem engu ljósi á íslenska hrunið. Þar
með er ekki sagt að ekki megi skoða það í breiðara sögulegu samhengi.
Frjálshyggjan var alþjóðlegur faraldur, en tók á sig ýmsar myndir, stundum
í ósamræmi við sjálfsskilning og opinberar yfirlýsingar þeirra sem að henni
stóðu. Václav Klaus t.d. var oft kallaður besti lærisveinn járnfrúarinnar
en þegar betur er að gáð virðist leið hans nokkuð sérstök. Enn er, held
ég, ósvarað þeirri spurningu hvers vegna gráthlægilegasta afbrigði frjáls-
hyggjunnar (um það verður varla deilt) spratt upp á Íslandi; það bíður sam-
eiginlegra rannsókna sagnfræðinga og félagsfræðinga.
Samanburðarrannsóknir á hruninu þyrftu reyndar að fara út í fleiri
sálma. Stundum læra þjóðir af stóráföllum, stundum ekki (fáir eða engir
hafa í því tilliti gert betur en Danir eftir 1864; Þjóðverjar lærðu ekkert
af fyrri heimsstyrjöldinni, en heilmikið af þeirri síðari). Hvernig hefur
Íslendingum gengið þetta? Ég held ég verði að taka undir með þeim sem telja
hvorki kosningabaráttuna né kosningaúrslitin í apríl sl. lofa góðu (í þeim
hópi eru fyrrverandi áhrifamenn í stjórnmálum, en virkir stjórnmálamenn