Tímarit Máls og menningar - 01.06.2013, Síða 77

Vi ð s t a ð l e y s u t a k þ ú m i n n i
TMM 2013 · 2 77
metur einskis hagsmuni í aurum talda. Þessum heimi elskulegra og einatt
broslegra sérvitringa og hins hreina tóns í list og líferni er stillt upp sem and-
stæðu við uppblásna frægð söngvarans Garðars Hólm sem hefur flækt sig í
þjónustu við ríkan kaupmann og hans firma og þá við heilan falsheim vafa-
samra auglýsinga, svika og ágirndar. Á Íslandi brá mörgum lesanda í brún
þegar þessi saga kom út: hvað vill höfundur segja með slíkum saknaðaróði
til þess Íslands sem var? Gat hann ekki fundið sér brýnna viðfangsefni?22 En
í Sovét-Rússlandi var Brekkukotsannál tekið afar vel.
Gagnrýnandi hins virta bókmenntatímarits Novyj mir, Zlobina, skrifar
til dæmis:
Laxness trúir því að í listinni geti mannkynið endurheimt það samræmi sem sá
heimur hefur glatað sem kom í staðinn fyrir Brekkukot og er fullur með harm-
sögulegt misræmi. En hér er fleira á ferð; trú á það að til sé í heiminum söngur sem
enginn verður samur eftir að hafa heyrt, trúin á hinn mikla tilgang listamannsins.
Þessi trú gefur verkum Laxness sérstakt mikilvægi. Þessi verk hafa háleitu siðrænu
hlutverki að gegna: þau kenna kærleik til mannsins.23
Hér má í túlkun rússnesks lesanda sjá staðleysu fagurs mannlífs með
blessun listanna fá nokkur einkenni pólitískrar útópíu, jafnvel kristilegrar
um leið. Verk Halldórs Laxness örva hugmyndir um það að með lítilli og
„undarlegri“ þjóð geti þróast mannlíf sem með einhverjum hætti sé öfunds-
vert. Vegna þess – eins og Steblin-Kamenskij skrifar í Menning Íslands að:
„hjá smáþjóð er styttra á milli manna sem skipa ólíkan sess í samfélagi en hjá
stórþjóð“.24 Auk þess er þá gert ráð fyrir því að þessi smáþjóð lifi sig með svo
virkum hætti inn í orðsins list að hún lyfti sér hátt upp yfir andlausa og gráa
lífsbaráttu. Hér verða undarleg tíðindi: það er sem sovéskir gagnrýnendur og
höfundar reisubóka gleymi því um stund að Ísland er kapítalískt, vestrænt
ríki á tímum harðra átaka og árekstra tveggja pólitískra kerfa. Þeir taka
Ísland út fyrir það mynstur – sakir óskar sinnar um og viðleitni til að finna
eigin vonum stað í heiminum.
***
Þótt einkennilegt sé er sem Halldór Laxness og rússneskir lesendur hans hafi
skipst á staðleysum. Fyrst fékk Halldór trú á hinni sovésku útópíu – og áður
en lauk höfðu rússneskir lesendur hans gert sér úr verkum hans fagra mynd
af Íslandi sem vettvangi óbrotins og góðkynja lífs, sem er laust við ofbeldi og
grimmd. Á bak við þessa staðleysutrú, hvort heldur sem væri á Íslandi eða
Rússland, má greina aðra von, ef til vill ekki um samfélag þar sem leyst hefur
verið úr hverjum meiriháttar vanda, heldur útópíska von um samfélag sem
ber lotningu fyrir bókmenntum og reynir að lifa í anda þess sem bestu skáld
þess og rithöfundar hafa fram að færa.
Við vitum að staðleysutrúin, útópisminn, á sér marga ókosti. Halldór