Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Blaðsíða 32

J ó n Yn g v i J ó h a n n s s o n
32 TMM 2018 · 1
– Jú, ég fletti því upp og fæðing getur táknað endurfæðingu eða nýtt upphaf en líka
þann hluta sjálfsins sem er vanræktur.
Og höfuðstærðin þýðir að vanræktur hluti sjálfsins þarfnist sérstakrar umhyggju
og athygli. (60)
Drauminn má lesa að minnsta kosti á tvo vegu, annars vegar í samhengi
sögunnar sjálfrar, Guðrún Vatnalilja hefur í einhverjum skilningi „fætt“
Jónas, gert hann að þeim sem hann er, sem föður, þótt hann sé ekki líffræði-
legur faðir hennar. Á hinn bóginn má túlka hann táknrænt. Þessi fæðingar-
draumur þar sem dóttir fæðir föður sinn reynist einmitt boða endurfæðingu
Jónasar, sem karlmanns, sem föður, og í einhverjum skilningi verður hann
frelsari þeirrar stríðshrjáðu borgar sem hann kemur til. Undir lok sögu er
hann meira að segja farinn að lækna halta. Í símtali við dóttur sína þegar
hann hefur endurfæðst til lífsins og lagt öll sjálfsmorðsáform til hliðar biður
hann hana að útvega sér gervifætur fyrir fólk sem hefur slasast í stríðinu,
hann ætlar sér greinilega að koma aftur til landsins og í seinna skiptið
ætlar hann sér ekki bara að lagfæra hús heldur fólk. Þegar við bætist hlið-
stæðan milli Jónasar og heilags Jósefs, sem ganga báðir ófeðruðum börnum
í föðurstað, fer lesandann að gruna að hér, líkt og í Afleggjaranum, standi
persónurnar í sérstökum tengslum við guðdóminn. Í sínu nýja lífi er Jónas
einhvers konar trésmiður, og í dóttur hans virðist framtíðin vera falin.
Að lokum
Það eru liðin rúm tíu ár síðan höfundur þessarar greinar las Afleggjarann
fyrst og skautaði þá nær algerlega framhjá hinni táknrænu vídd sögunnar.
Mér fannst hún merkileg sem skáldsaga um kyngervi og sambönd í nútím-
anum þótt augljóst væri að sviðsmyndin og ýmislegt í tungumálinu væri
sótt í táknheim trúar og dulspeki. Aðrir gagnrýnendur voru ekki jafn glám-
skyggnir, Björn Þór Vilhjálmsson fjallar um það í ritdómi í þessu tímariti
hvernig tvö merkingarsvið sögunnar, hið trúarlega og hið veraldlega, renna
fumlaust saman.14
Ég get þakkað það erlendum nemendum mínum við Háskóla Íslands að
augu mín opnuðust fyrir því hversu stórt hlutverk hins trúarlega og tákn-
ræna er í sögunni, ekki síst nemendum sem hafa alist upp í kaþólskri trú
og eru læsari á táknheim hennar en flestir Íslendingar. Reynsla mín af því
að lesa Afleggjarann með fjölbreyttum nemendahópi hafði svo óneitanlega
áhrif á það hvernig ég mætti Ör þegar hún kom út. Það mætti halda lengi
áfram að rekja þræði milli þessara tveggja sagna og frá þeim til annarra texta.
Hér hefur svo dæmi sé tekið ekkert verið fjallað um síðusár Arnljóts eftir
skurðaðgerðina og tengsl þess við örin í Ör, eða hina margbrotnu notkun
ljóssins sem tákns í Afleggjaranum. Niðurstaðan held ég að yrði þó alltaf
á svipuðum nótum. Í báðum sögum hvílir merkingarsköpunin á frjóum