Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Blaðsíða 82

Vi ð a r H r e i n s s o n
82 TMM 2018 · 1
hugmyndir. Um leið þarf að hafa í huga að nær öll miðlun hugmynda, bók-
mennta, gagnrýni eða þekkingar var allt önnur en nú tíðkast og einskorðuð
við þá handritamenningu sem ríkti á þessum tíma. Kirkjan einokaði prent-
verkið fyrir sinn einhliða boðskap og það gat verið ýmist hending eða áhugi
sem réð hvað komst í umferð í taugakerfi handritamenningarinnar. Aldrei
var hægt að útiloka með banni að gagnrýnin skrif kæmust á kreik þó það
gæti verið verulega áhættusamt fyrir höfunda. Ekkert er í raun vitað um hið
beina tilefni þess að Jón skrifaði þessa lýsingu í tveim gerðum, annað en að
hann hafi viljað bera sannleikanum vitni.
Jón virðist hafa afhjúpað Baskavígin samviskunnar vegna, á grunni sið-
ferðishugmynda sem hann hafði melt og mótað með sjálfum sér. Og það
var ekki sjálfsagt mál. Guðsmiðjuhugmyndin var undirstaða valda- og hug-
myndakerfa og slík kerfi þurfa að vera einföld svo þau virki í framkvæmd,
svo hægt sé að halda almúga niðri með einföldum og skýrum boðskap. Það
má gagnrýna siðferðisbresti eins og heimsósómaskáldin gerðu ef það er gert á
forsendum viðtekinna gilda en ef gagnrýnin beinist að rótum valdakerfisins
gegnir öðru máli. Í dag má skamma stórgróðamenn fyrir svindl en ekki efast
um kapítalismann, markaðshyggjuna og frjálst flæði fjármagns. Jón tíundar
heimildarýni sína í inngangi ritsins og getur þess háðslega að allir heim-
ildarmenn hans um vígin hafi verið undirgefnir landeigendum og þrír þeirra
landsetar Ara í Ögri. Þannig sé augljóst að þeir hafi frekar fegrað málstað Ara
og svert málstað Baskanna:
Nú með því að allir þessir voru undirgefnir menn og þrír af þeim landsetar bóndans
Ara, og svo einninn höfðu næsta mikla óvild á þeim spönsku, einkum af því stóra
skipi, er að sönnu ófegrað allt þeirra málefni hér útí, en hinna fegrað og fríðkað, sem
sjálfur guð veit satt vera, sem þó vera verður fyrir margs sakir.9
Með þessum orðum ristir Jón óvenju djúpt og vegur djarflega að stétta-
skiptingu samtíma síns og þeirri bjögun sannindanna sem af henni hlaust.
Með endurreisninni varð ekki einungis sú hugmyndagerjun sem nefnd
var hér í upphafi og varð til þess að menn fóru að draga í efa margar stoðir
valdakerfanna. Fjölbreytni hugmynda jókst og vitund um flóknari veruleika
dafnaði, samfara því að hin nútímalega sjálfsvera tók að mótast. Sjálfstætt
hugsandi menn tóku í meira mæli að vinna úr veruleikanum eftir eigin
leiðum og Jón hlýðnaðist einmitt ekki einföldum hugmyndaheimi valdsins.
Þannig komst hann einatt í vandræði.
Jón kvað niður drauga, læknaði fólk og kenndi gagnleg fræði. Stjórnvöld
höfðu horn í síðu hans fyrir sjálfstæðið og mektarmenn sökuðu hann um
ketterí eða villutrú. Galdrar urðu það yfirskin sem nota átti til að klekkja á
honum þegar séra Guðmundur Einarsson prófastur á Staðarstað skrifaði hið
hatramma og mælskuþrungna rit Hugrás gegn meintum göldrum Jóns. Með
samansúrrað valdakerfi kirkju og landeigenda að bakhjarli réðst hann með
hatursfullu offorsi gegn Jóni (slíkt tíðkast reyndar enn þann dag í dag þó að