Ársrit um starfsendurhæfingu - 2011, Blaðsíða 55

55www.virk.is
ATVINNULÍF
þjónustugjöldum, menntunarskorts eða
annarra hamlandi þátta við að fá (vel)
launað starf (Harder og Scott, 2005).
Að auki getur fyrirkomulag bótaréttar
beinlínis hindrað bata og endurkomu til
vinnu (Main og Williams, 2002).
Í samanburðarrannsókn sex landa, þar
sem skoðuð var þriggja ára endurkoma
til vinnu hjá fólki með langvinna
bakverki, kom í ljós að réttindi fólks á
vinnumarkaði og fyrirkomulag bótaréttar
höfðu, ásamt vali á úrræðum, afgerandi
áhrif á endurkomu til vinnu (Anema o.fl.,
2009).
Í annnarri rannsókn var skoðað hvaða
kerfislægir hvatar og hindranir væru til
staðar sem hefðu áhrif á endurkomu
bótaþega til vinnu. Áhugavert var að í
Hollandi, þar sem kerfislægir hvatar eru
innbyggðir fyrir bæði atvinnurekendur og
starfsmenn, var árangur af endurkomu
til vinnu marktækt meiri en annarsstaðar
(International Social Security Association,
2001). Þar eru bæði atvinnurekandi og
starfsmaður skyldaðir með lögum til að
vinna að markvissri endurkomu til vinnu
(Reijenga, 2003). Hvatinn til þátttöku er
í báðum tilfellum fjárhagslegs eðlis og
þar má ekki segja starfsmanni upp fyrr
en í fyrsta lagi tveimur árum eftir upphaf
veikindafjarveru.
Í Svíþjóð greiða atvinnurekendur starfs-
mönnum sínum laun í veikindum í
tvær vikur áður en nokkurs konar
opinber áfallatryggingasjóður tekur við
greiðslunum. Þessar tvær vikur eru
taldar vera hvati fyrir atvinnurekandann
til að hann geri hvað hann getur til að
aðstoða einstaklinginn við að koma
eins fljótt aftur til vinnu og verða má
(Selander, 2006). Síðan færist hvatinn
yfir á áfallatryggingasjóðinn. Hér á
landi getur starfsmaður hins vegar
verið í veikindafjarvist á launum hjá
atvinnurekanda í marga mánuði og víða
virðist sem lítið sé gert til að hafa samband
við starfsmanninn og kanna hvernig
honum líður, hvað þá að kannað sé
með hvaða hætti megi auðvelda honum
endurkomu til vinnu. Atvinnurekandinn
telur jafnvel að hann megi ekki hafa
frumkvæði að samskiptum við starfsmann
í veikindafjarvist. Þess eru dæmi að
starfsmaður hreinlega gleymist, fái launin
sín í marga mánuði en upplifi afskiptaleysi
atvinnurekandans að öðru leyti sem
höfnun eða skort á umhyggju. (Ingibjörg
Þórhallsdóttir, 2010) Það er mikilvægt
að grípa snemma inn í fjarvistaferlið
með stuðningi fyrir starfsmanninn því að
tíminn skiptir hér miklu máli. Því lengur
sem starfsmaður er frá vinnu vegna
veikinda, því minni líkur eru á að hann
snúi nokkru sinni aftur til vinnu (Waddell
og Burton, 2006).
Í sumum tilfellum ræðst veikindavottorð
og mat á starfsgetu meira af veikinda- eða
bótarétti einstaklingsins en af því hvort
og hvað hann getur unnið. Í langvinnum
veikindum er endurkoma til vinnu oft
miðuð við að einstaklingurinn sé búinn
með veikindarétt hjá atvinnurekanda
eða bótarétt en ekki við það að hann
sé tilbúinn í einhverja vinnu. Lengri
starfsendurhæfingarúrræði hér á landi
virðast líka oft hafa verið skipulögð
með hliðsjón af hámarksrétti til greiðslu
endurhæfingarlífeyris.
Kostnaður atvinnulífsins vegna veikinda-
fjarvista er hár. Fyrir utan einstaklingana,
sem tapa bæði tekjum og möguleikum
á starfsframa eða starfsþróun, tapa
fyrirtækin vegna aukins launakostnaðar,
aukavinnu, nýliðunar og minni fram-
leiðni. Í skýrslu um velferðarkerfið,
sem lögð var fyrir bresku ríkisstjórnina
árið 2008 (Black, 2008), kom fram að
árlegur samfélagslegur kostnaður vegna
veikindafjarvista og langvinnra veikinda
í Bretlandi er hærri en samanlagður
kostnaður breska heilbrigðiskerfisins. Ef
þessar upplýsingar eru yfirfæranlegar á
íslenskt samfélag er ljóst að sambærilegur
kostnaður hér á landi er ríflega hundrað
milljarðar á ári. Það er því til mikils að
vinna að minnka hann með þeim ráðum
sem tiltæk eru og hafa verið reynd með
góðum árangri annars staðar.
Til að ná því markmiði að fólk geti verið
í vinnu þrátt fyrir tímabundna eða varan-
lega skerðingu starfsgetu vegna veikinda
eða slysa þarf að breyta bæði viðhorfum
og ýmsum kerfislægum þáttum, svo sem
lögum og reglugerðum, í samræmi við
nútíma þekkingu á mikilvægi vinnunnar
í bataferli einstaklinga.
Skert starfsgeta og
atvinnuþátttaka
Upphafleg ástæða fyrir veikindafjarvist
kann að vera sjúkdómur eða slys en
ástæðan fyrir því að viðkomandi fer
ekki aftur til vinnu er oft af öðrum
toga (Waddell o.fl, 2008). Starfsgeta
er afstæð en mikilvæg í umræðunni
um virkni á vinnumarkaði. Viðhorf og
þekking á áhrifum sjúkdóma á getu
einstaklinga til þátttöku í atvinnulífinu
hefur breyst á undanförnum áratugum.
Í mörgum tilfellum má beita skipulegum
aðgerðum við endurkomu til vinnu
og fyrirbyggja eða takmarka bótaþörf
þeirra sem ella hefðu ekki getað tekið
fullan þátt í atvinnulífinu. Í stað þess að
sjúkdómurinn sjálfur sé ákvarðandi um
vinnugetu einstaklinga og framfærslu er
nú í vaxandi mæli talið að aðrir þættir hjá
einstaklingnum sjálfum, í umhverfinu, í
vinnunni, í heilbrigðiskerfinu, í þekkingu
stjórnenda, menningu og viðhorfum hafi
meiri áhrif.
Hin hefðbundna aðferð í endurhæfingu
eftir langvinn veikindi eða slys
hefur verið að „laga“ starfsmanninn
„einhvernveginn“ svo að hann geti tekist
á við gamla starfið, nýtt starf eða bara
við lífið sjálft. Ef ekki tekst að „laga“
starfsmanninn og koma honum til fullrar
heilsu áður en rétti til veikindalauna lýkur
og tímabundinn bótaréttur rennur út er
hann gjarnan metinn óvinnufær og fær á
sig „öryrkjastimpil“. Orðið endurspeglar
neikvætt og svartsýnt viðhorf til getu
einstaklingsins. Samkvæmt orðanna
hljóðan þýðir það að hann geti í raun
aðeins haft örlítið fyrir stafni.
Í stað þess að horfa eingöngu til þess
sem einstaklingurinn getur ekki, er nú
lögð áhersla á það sem hann getur
og starfsgeta hans metin út frá því
og þeirri vinnu sem hann gæti unnið
miðað við þá styrkleika sem hann
býr yfir. Einstaklingur sem þarf að
hætta að vinna við framleiðslu vegna
ofnæmisvaka í umhverfinu eða getur
ekki unnið á leikskóla vegna bakverkja
þarf ekki endilega að vera ófær til allrar
vinnu. Hann getur einfaldlega ekki unnið
þessi tilteknu störf eða það þarf að breyta