Morgunblaðið - 10.10.2019, Blaðsíða 72

72 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. OKTÓBER 2019
STOFNAÐ 1953Háaleitisbraut 58–60 • 108 Reykjavík • Sími: 553 1380
Eru sparifötin hrein?
Fáar kvikmyndir hafa hlotiðviðlíka umfjöllun hin síð-ustu ár og Joker, hinóvænta sigurmynd kvik-
myndahátíðarinnar í Feneyjum í ár. Í
fyrstu var kvikmyndin ausin lofi af
gagnrýnendum en eftir því sem dóm-
um fjölgaði tóku þeir að súrna og því
jafnvel haldið fram að myndin væri
beinlínis léleg að nær öllu leyti.
Hvernig getur ein og sama kvikmynd
annars vegar verið álitin stórkostleg,
jafnvel meistaraverk og hins vegar
óbærilega léleg, leiðinleg og innihalds-
laus? Hvað veldur þessum klofningi,
þessum gjörólíku viðtökum gagnrýn-
enda? Hin harða gagnrýni er að vissu
leyti skiljanleg en líka hin mikla hrifn-
ing og þegar listaverk skapar slíkar
umræður hlýtur eitthvað að vera var-
ið í það, ekki satt?
Jókerinn er skæðasti andstæðingur
Leðurblökumannsins í sögunum af
grímuklæddu hetjunni og þótti mér í
fyrstu undarlegt að gera ætti heila
kvikmynd um hann en síðan snerist
mér hugur. Hvers vegna ekki? Jóker-
inn er nú einu sinni með endemum ýkt
og skrautleg persóna, hvítmálaður í
framan eins og trúður með grænt hár
og jafnan í fjólubláum jakkafötum, sí-
hlæjandi og gjörsamlega galinn, eins
og sést hefur í eftirminnilegri túlkun
leikaranna Jack Nicholson og Heath
heitins Ledger. Jókerinn er siðblindur
hryðjuverkamaður og morðingi og
hans helsta markmið er að skapa
glundroða og upplausn í samfélaginu.
Það var því nokkurn veginn ljóst frá
upphafi hvers konar kvikmynd Joker
yrði. Að minnsta kosti öruggt að hún
yrði bönnuð börnum undir 16 ára
aldri. Sem hún er enda blóðug á
köflum.
Aumkunarverður
Að myndin skuli heita Joker en ekki
The Joker vakti athygli mína og fyr-
ir því er auðvitað ástæða. Arthur
Fleck, maðurinn sem á endanum
tekur sér nafnið Joker (sem þýða
mætti sem brandarakarl, spéfugl,
spaugari eða einfaldlega jóker) er
ekki heill á geði, aumkunarverður
og fyrirlitinn af vinnuveitanda sín-
um og samstarfsmönnum. Hann
starfar hjá trúðaleigu en dreymir
um að verða uppistandari. Gallinn
er að hann getur ekki sett sig í spor
annarra og skilur ekki hvað telst al-
mennt fyndið og hvað ekki. Í ofan-
álag er hann svo haldinn einhvers
konar hláturröskun, hlær stjórn-
laust þegar hann er undir álagi eða í
óþægilegum aðstæðum. Þessi rösk-
un leiðir auðvitað til þess að hann er
litinn hornauga og dæmdur af sam-
félaginu sem rugludallur eða brjál-
æðingur sem beri að forðast.
Fleck er barinn til óbóta af gengi
unglinga í byrjun myndar og nokkru
síðar af þremur jakkafataklæddum
mönnum á fylliríi í neðanjarðarlest. Í
bæði skiptin er hann í trúðsgervi.
Handritshöfundar draga þarna upp
mynd af öfgakenndu samfélagi, í anda
myndasagnanna, í borginni Gotham,
miskunnarleysi og drunga og óstjórn-
in á að vera slík að áhorfendur geri
sér grein fyrir að upp úr muni sjóða
áður en langt um líður. Í fréttum kem-
ur fram að ógnarstórar rottur leiki
lausum hala í borginni og gæði sér á
sorpi sem hefur hrannast upp í verk-
falli sorphirðumanna. Andúð á stjórn-
málamönnum og ríkri yfirstétt
borgarinnar er gefin í skyn (mætti þó
vera betur útskýrð) og eins og þeir
vita sem til þekkja mun Jókerinn láta
til sín taka þegar kemur að því að
hreinsa til í „mannsorpinu“, ef svo
mætti að orði komast.
Áhrif frá Scorsese
Að þessu sögðu má ítreka að persónan
sprettur upp úr öfgakenndum og
drungalegum sagnaheimi Batman,
Leðurblökumannsins. Efnistök hand-
ritshöfunda og leikstjóra eru þó ekki
alltaf í þeim ýkjustíl og myndin minnir
um margt á rómaðar og áhrifamiklar
kvikmyndir leikstjórans Martins
Scorsese, Taxi Driver og King of
Comedy. Leikstjórinn er greinilega
undir áhrifum frá þeim og fleiri kvik-
myndum frá svipuðum tíma. Báðar
þær fyrrnefndu eru með Robert De
Niro í aðalhlutverkum og segja af
hvítum körlum sem ganga ekki heilir
til skógar, telja sig beitta órétti og
grípa að lokum til sinna ofbeldisfullu
ráða og hefna sín á samfélaginu með
ólíkum hætti.
Í King of Comedy leikur De Niro
Rupert nokkurn Pupkin sem dreymir
um að slá í gegn í spjallþætti. Í Joker
fer hann með hlutverk spjallþátta-
stjórnandans Murray sem kemst yfir
myndefni af misheppnuðu uppistandi
Fleck og gerir grín að honum í beinni
útsendingu. „What a joker!“ segir De
Niro eftir að gestir í sal hafa hlegið
innilega að óförum Fleck. Í þessu
samhengi þýðir orðið „joker“ kjáni
eða fífl og þaðan kemur titill mynd-
arinnar, myndi ég ætla.
Uppátæki spjallþáttastjórnandans
verður til þess að Fleck gengur
endanlega af göflunum og verður að
þeim morðóða Jóker sem þekktur er
úr sögunum um Leðurblökumanninn.
Atriðið þar sem Jókerinn hittir
Murray er svakalegt, svo ekki sé
meira sagt. Fyrrnefndar vísanir í
kvikmyndir Scorsese eru kannski full-
augljósar og við aðra augljósa áhrifa-
valda má við bæta sjálfum Charlie
Chaplin.
Hvorki frábær né léleg
En er þetta frábær kvikmynd eða lé-
leg? Hvorugt, að mínu mati. Af því já-
kvæða ber fyrst að nefna frábæran og
auðvitað frekar ýktan leik Phoenix
sem grennir sig svakalega fyrir hlut-
verkið. Hann er bara skinn og bein og
hefur greint frá því í viðtölum að
ástæðan fyrir því að hann kaus að fara
þá leið sé algengt þyngdartap þeirra
sem eru á sömu geðlyfjum og Fleck er
á í myndinni. Phoenix nýtur sín í hlut-
verkinu og beitir líkamanum með
áberandi hætti til að lýsa sálarástandi
persónunnar, stundum líkari dýri en
manni. Hann stígur dans við áhrifa-
mikla tónlist Hildar Guðnadóttur sem
er í senn falleg, viðkvæm og drunga-
leg og einkennist af lágum og kraft-
miklum sellótónum og dynjandi bassa.
Þessi atriði eru mikil bíóupplifun,
bæði sjónrænt og hljóðrænt.
Af því neikvæða er kannski ekki
margt að segja en nefna má að
myndin er heldur fyrirsjáanleg.
Kannski gat hún aldrei orðið annað í
ljósi forsögunnar og tengslanna við
myndasögur DC en áhorfendur vita
frá upphafi að eitthvað hroðalegt er í
uppsiglingu, ekki ólíkt því þegar horft
er á kvikmynd um stórslys. Einnig má
gagnrýna hversu einföld sagan er á
heildina litið, sem mætti þó einnig
telja til styrkleika og skýringar á veik-
indum Fleck eru kunnuglegar tuggur
um illa meðferð í æsku.
Margar senur myndarinnar eru
eftirminnilegar og þá fyrst og fremst
fyrir túlkun Phoenix sem hefur aldrei
verið óhugnanlegri og er líklegur til að
hljóta Óskarinn og fleiri styttur á
næstu mánuðum. Phoenix ber þessa
mynd á beinaberum herðum sínum og
stoppar upp í þau göt sem leynast í
handritinu. Framan af er engin teng-
ing við upprunann, hér er ný uppruna-
saga Jókersins á ferðinni, enginn Bat-
man sjáanlegur. Það hefði verið
sniðug hugmynd að gera mynd um Jó-
kerinn algjörlega ótengda mynda-
sagnaupprunanum og það voru ákveð-
in vonbrigði að vera dreginn óvænt inn
í þann heim, skömmu fyrir hlé. Engu
að síður er þetta mjög óvenjuleg mynd
miðað við aðrar unnar upp úr mynda-
sögum um hetjur og ofurhetjur og
ánægjuleg tilbreyting. Handritshöf-
undar ákveða að vísu að tengja Fleck
og móður hans við auðjöfurinn Thom-
as Wayne, föður Bruce Wayne/Leður-
blökumannsins. Þetta finnst mér
veikja söguna og óþarft hliðarspor.
Hættuleg kvikmynd?
Ein gagnrýnin sem myndin hefur
hlotið er að vera beinlínis hættuleg og
hvetja mögulega óstöðuga einstakl-
inega til ofbeldisverka. Er þá m.a. litið
til skotárásar sem gerð var á gesti
miðnætursýningar á Batman-mynd-
inni The Dark Knight Rises í Aurora í
Colorado fyrir sjö árum. Þeir sem eru
ósammála þessu segja á móti að lista-
verk, þ. á m. kvikmyndir, hafi ekki slík
áhrif, leiði ekki eða hvetji til ofbeldis-
verka og fjöldamorða. Það er því mið-
ur ekki rétt og má sem dæmi nefna
fyrrnefnda Taxi Driver en John Hink-
ley, maðurinn sem reyndi að ráða
Ronald Reagan Bandaríkjaforseta af
dögum árið 1981, sagðist hafa verið
innblásinn af henni. Annað eldra dæmi
er kvikmyndin The Birth of a Nation
frá árinu 1915 sem leiddi til mikillar
fjölgunar meðlima Ku Klux Klan. Þá
hefur Fight Club verið tengd við of-
beldisverk og fleiri dæmi mætti ef-
laust tína til.
Gagnrýnendur Joker, þ.e. þeir nei-
kvæðu, hafa líka bent á að hér sé kom-
in enn ein hættulega „incel“-kvik-
myndin en incel er skammstöfun á
„involuntary celibates“ og á við um
fólk, og þá fyrst og fremst karlmenn,
sem eru ófærir um að finna sér maka
og búa því tilneyddir við einlífi. Slík
einangrun getur leitt til óhamingju og
innibyrgðrar reiði út í samfélagið.
Hafa nokkrir slíkir karlar, „incels“
svonefndir, framið fjöldamorð eða ráð-
ist að fólki með ofbeldi í Bandaríkj-
unum. Þetta er því sannarlega dauð-
ans alvara og hvort réttlætanlegt er að
gera kvikmyndir um slíka menn verð-
ur hver að meta fyrir sig. Listamenn
geta auðvitað ekki fríað sig ábyrgð á
verkum sínum, þeirra er ákvörðunin
að gera þau. Joker er samt sem áður
bara ein af mýmörgum ofbeldis-
myndum Hollywood og mætti einnig
spyrja um ábyrgð hinna stóru kvik-
myndavera sem framleiða þær og svo
þeirra sem styðja gerð myndanna með
því að fara að sjá þær í bíó. Ábyrgð
okkar. Flest erum við sem betur fer
fær um að greina milli raunveruleika
og skáldskapar, réttlætis og rang-
lætis.
Það var ekki auðvelt að ákveða
stjörnugjöf fyrir Joker en en niður-
staðan varð sú að að kostir myndar-
innar væru miklu fleiri en gallarnir.
Hún stenst prófið og vel rúmlega það.
Tæknilega er hún óaðfinnanleg;
myndataka, hljóð, klipping, búningar
og förðun, allt er þetta fyrsta flokks og
áhrifamikið. Þetta er hrollvekjandi og
litríkt sjónarspil sem einn fremsti
kvikmyndaleikari Bandaríkjanna
heldur uppi með glæsibrag.
Umdeild Joaquin Phoenix í hlutverki hins geðsjúka Arthurs Fleck sem er betur þekktur sem Jókerinn, í kvikmynd-
inni Joker. Hún hefur hlotið heldur misjafnar viðtökur gagnrýnenda og hefur m.a. verið sögð hættuleg.
Smárabíó, Laugarásbíó
og Sambíóin Álfabakka,
Kringlunni, Egilshöll,
Akureyri og Keflavík
Joker bbbmn
Leikstjórn: Todd Phillips. Handrit: Todd
Phillips og Scott Silver. Aðalleikarar:
Joaquin Phoenix, Robert De Niro, Zazie
Beetz og Frances Conroy. Bandaríkin og
Kanada, 2019. 122 mín.
HELGI SNÆR
SIGURÐSSON
KVIKMYNDIR
Alls ekkert aðhlátursefni