Íslenskt mál og almenn málfræði - 2014, Qupperneq 169

felldu mállýskusvæði þar sem fólk á auðvelt með að skilja næstu nágranna sína
jafnvel þótt það gildi ekki um þá sem búa hver á sínum jaðri svæðisins, vega ýmsir
ytri þættir þungt við að ákvarða mörk milli tungumála og þau fylgja ekki endilega
eðlilegum mállýskumörkum (isoglosses). Í síðara tilvikinu er talað um „Ausbau“ og
í greininni eru rakin mörg og ólík dæmi um að mörk milli tungumála við slíkar
aðstæður séu veik og því oft breytingum undirorpin. Þannig geti mállýskur
fengið stöðu tungumáls vegna landfræðilegrar fjarlægðar (t.d. Afrikaans sem að
uppruna er hollensk mállýska) og/eða breyttra ytri aðstæðna (t.d. norska eftir að
Noregur fékk sjálfstæði), tiltekin mállýska getur „flust“ milli tungumála án þess
að hún breytist mikið sjálf (t.d. skánska frá dönsku til sænsku) og mál geta smám
saman tapað stöðu sinni sem slík þannig að farið sé að líta á þau sem mállýskur
annars máls eða staðbundin málbrigði (t.d. lágþýska og katalónska á frankó tíman -
um). Þetta er forvitnilegt yfirlit yfir þær flóknu og margbreytilegu aðstæður sem
skapast í tengslum máls og samfélags.
Greinarnar í öðrum hluta fjalla um málvistfræði frá evrópsku sjónarhorni. Þar
er gerð grein fyrir aðstæðum á þremur ólíkum málsvæðum eða tímabilum. Sú
fyrsta fjallar um sambúð tungumála á Íberíuskaganum (höf.: Joan A. Argenter),
þ.e.a.s. á Spáni og í Portúgal. Þar eru nú fimm tungumál sem njóta opinberrar
viðurkenningar sem slík. Tvö þeirra, spænska og portúgalska, eru opinber mál
hvort í sínu ríki og hin þrjú – katalónska, galisíska og baskneska – eru opinber-
lega viðurkennd á afmörkuðum svæðum innan Spánar. Fjögur fyrrnefndu málin
eru náskyld rómönsk mál sem eiga sér mislanga hefð sem ritmál og eru því dæmi-
gerð „Ausbau“-mál svo vísað sé til greinar Trudgills en katalónska er einmitt eitt
þeirra mála sem hann fjallar um. Baskneska er aftur á móti alls óskyld nágranna-
málunum og vegna þess hversu hún er ólík þeim m.t.t. málkerfis og orðaforða er
staða hennar sem sérstaks máls óumdeild enda er hún klassískt dæmi um mál -
mörk í krafti formlegrar fjarlægðar (Abstand) frá nærliggjandi málum. Höfundur
gerir grein fyrir málaðstæðum á svæðinu, einkum innbyrðis tengslum og stöðu
málanna, setur þær í sögulegt samhengi og skoðar þær í ljósi kenninga Haugens.
Í næstu grein fjallar Gro-Renée Rambø um þróun norrænu meginlandsmálanna
á síðmiðöldum og samband þeirra við lágþýsku með hliðsjón af sögulegri félags-
málfræði eða málvistfræði. Sem kunnugt er urðu róttækar breytingar á orðaforða
og málkerfi þessara mála á umræddu tímabili og þær hafa oftast verið raktar til
mikilla áhrifa frá lágþýsku. Rannsóknir á lágþýskum áhrifum á norræn mál eiga
sér langa sögu og á síðari árum hefur áhugi á að kanna þetta skeiði í sögu málanna
verið endurvakinn. Þar hafa málfræðingar beitt nýjum aðferðum og nýrri þekk-
ingu á sambúð mála eða mállýskna almennt til þess að varpa skýrara ljósi á mál -
þróunina og auka skilning á henni. Áhersla höfundar er á ytri aðstæður málþró-
unarinnar og hún horfir einkum til málnotenda, bæði einstaklinga og hópa, og til
innri og ytri fjölbreytileika á svæðinu. Niðurstöður hennar eigin rannsókna hafa
sýnt að fjöldi Þjóðverja og staða þeirra gagnvart nærsamfélaginu hafi verið tals-
vert breytileg frá einum stað til annars. Þjóðverjar voru t.d. hlutfallslega margir í
Ritfregnir 169