Íslenskt mál og almenn málfræði - 2015, Page 160

frum heimildar um málbreytingar í íslensku á 16. öld. Reykjahólabók er stórt og
mikið handrit frá um 1530–1540 með heilagra manna sögum þýddum úr mið lág -
þýsku. Þýðandi og skrifari bókarinnar er talinn vera Björn Þorleifsson á Reykja -
hólum (Reyk hól um) við Breiðafjörð. Ritið var gefið út 1969–1970 í tveimur
bind um, samtals 872 blaðsíður af útgefum texta. Ritið hefur valdið mörgum fræð -
ingnum heilabrotum. Í helstu meginatriðum er textinn eins og við er að búast í
riti frá þessum tíma, eins og Katrín bendir réttilega á á bls. 62, en eigi að síður er
furðu mikið um sérkennileg orð, orðmyndir og beygingar, einkennilega sambeyg-
ingu og merkilega setningargerð, og þegar allt er tekið með líkist hann eiginlega
engum öðrum íslenskum texta, hvorki fyrr né síðar. Ákveðin atriði sem komu
fram í rannsókn Katrínar er t.d. ekki að finna í neinu öðru íslensku riti en
Reykjahólabók, þar á meðal orðmyndirnar (í) eiginu (húsi) í þgf.hk.et. og eiginar
(bækur) í nf./þf.kvk.ft. í stað eigin (bls. 422, tafla bls. 520), og orðmyndirnar (um)
okkara (bók) í þf.kvk.et. og (í) okkuru (húsi) í þgf.hk.et. í stað eldri myndanna
okkra og okkru eða yngri myndar, okkar (tafla bls. 420, 421–422, 521, 554).7
Þegar dæmi á borð við þau sem nefnd voru hér að ofan eru tekin með í rann-
sókn sem sýna á beygingarþróun er hætta á að þau skekki myndina. Hverjir aðrir
en Björn Þorleifsson notuðu þau orð eða beygingar sem hvergi koma fyrir nema
í Reykjahólabók? Og hvaða líkur eru á því að Björn hafi farið eins að í mæltu máli
— þ.e. eru sérkennin í texta bókarinnar e.t.v. hrein ritmálseinkenni og merki um
sterk áhrif frumtexta?
Katrín er vissulega meðvituð um sérkenni þessa texta, eins og kemur til
dæmis fram á bls. 199 þar sem hún segir að margar óvæntar orðmyndir í Reykja -
hólabók megi skýra með áhrifum frá er lenda textanum sem þýtt var úr. Eins og
Katrín bendir á er talið að Björn Þorleifsson hafi einnig verið undir norskum
áhrif um (bls. 62, 553). Á bls. 461 (nmgr. 80) tekur Katrín dæmi um sérkennilega
óbeygða orð mynd sem hún telur að megi skýra með slíkum áhrifum, þ.e. þegar
lýsingarorðið kær er haft óbeygt í ávörpum í myndinni kæri, óháð kyni og tölu:
kæri jungfrú, kæri systur, kæri synir. Katrín ræðir Reykjahólabók reyndar strax á bls.
61–62 í inngangi, vísar þar í fræði um ræðu og segir að „[s]umt í þýðingunni [eigi]
örugglega rætur að rekja til erlendra áhrifa og því [sé] eðlilegt að spyrja hversu
traust málheimild Reykjahólabók sé“ (feitletrun V.Ó.) (bls. 62).
Björn Þorleifsson var vissulega Íslendingur, en einungis það hvað þetta stóra
handrit geymir sér kennilegt málfar ætti að styggja þá sem leita að línulegri þróun
í íslenskum mál breyt ingum. Mitt mat er að dæmum úr Reykjahólabók hefði átt
að halda aðgreindum frá öðrum dæmum. Þá hefði minni hætta verið á því að þau
Veturliði Óskarsson160
7 Reyndar segir Katrín, og það er annað mál og ekki beint tengt þessu, að dæmi um
tvíkvæðan stofn þessara orða séu „kannski dæmi um einhverja almennari tilhneigingu“
Björns Þor leifssonar til að halda tryggð við tiltekin atriði í beygingu „þótt ástæða þeirrar
til hneig ingar liggi ekki í augum uppi“ (feitletrun V.Ó.) (bls. 554–555). Þetta þótti mér
óljóst og nánari skýring hefði verið vel þegin.