Spássían - 2010, Blaðsíða 30

30
Skammt er stórra högga á milli
hjá Máli og menningu sem sannarlega
rís undir nafni þessi árin. Í fyrra komu
Ummyndanir Óvíds og núna sjálfur
Gleðileikurinn guðdómlegi eftir Dante í
heild sinni, en hann hefur aldrei verið til
nema í brotum á íslensku og eru þó sjö
aldir frá því hann var saminn. Bókin er
líka í einhvers konar ritröð með Óvíd því
frágangur og upplegg eru mjög svipuð,
einnig myndskreytingar Gustaves Dorés
sem fengnar eru úr nítjándu aldar útgáfu.
Vitanlega er stórkostlegur fengur
að þessu verki sem telst til höfuðrita
vestrænnar menningar yfirleitt og til er
í mörgum þýðingum hjá stærri þjóðum.
1968 komu reyndar út 12 kviður af 33 úr
Vítisljóðum sem Guðmundur Böðvarsson
nefndi svo og þýddi hann þær á bundið
mál. Ekki má heldur gleyma skemmtilegri
endurritun Sölva Björns Sigurðssonar
á Vítisljóðunum fyrir nokkrum árum í
Gleðileiknum djöfullega. En nú hefur
Erlingur E. Halldórsson tekið sig til og
bætt einu stórvirkinu við þýðingarverk sitt
sem ekki var auðvelt toppa, ef svo má að
orði komast; fyrir voru á fleti Petróníus,
Boccaccio, Rabelais og Chaucer svo þeir
stóru séu nefndir.
Dante er ekki aðeins lykilhöfundur
vestrænnar menningar vegna þessa
stórvirkis síns, heldur er hann, eins og
ég hef annars staðar rakið, eiginlega
höfundur og kenningarsmiður þeirrar
sérkennilegu hugmyndar á miðöldum að
yrkja á móðurmálinu eða þjóðtungunni.
Vissulega hafði það verið gert í
riddarasögum og alþýðukveðskap, en
Dante skrifaði um það lærða ritgerð
hvernig yrkja bæri háleitan kveðskap á
þjóðtungunni í kveri sem nýlega kom út
í íslenskri þýðingu Kristjáns Árnasonar
undir heitinu Um kveðskap á þjóðtungu.
Hann sýndi svo í verki að það er vel hægt
og grundvallaði með því í raun nútíma
þjóðvæðingu Vesturlanda þar sem á næstu
öldum var tekið að nota móðurmálin á æ
fleiri sviðum uns þau urðu að hornsteini
þjóðríkjanna í mörgu tilliti.
Það er því vonum seinna að Íslendingar
fái sinn Dante, en um leið gleðilegt og
kannski ekki óviðeigandi á meðan okkur
finnst við vera að ganga í gegnum a.m.k.
hreinsunareld eigin synda; Paradís er þá
vonandi framundan. Þýðing Erlings er sem
íslenskur texti ákaflega læsileg og kannski
örlar á því að hún sé eitthvað tengd stíl
Íslendinga sagna, enda finnur þýðandinn,
með vísan til Einars Ólafs Sveinssonar,
samsvörun í Njálu og Sturlungaöld við
þá tíma sem Dante lifði og lýsti að sumu
leyti í verki sínu. Þessi í raun geðþóttalega
tenging sýnir hversu mikils virði Dante er
vestrænum bókmenntum, menn upphefja
ekki eigin bókmenntir með samanburði
við aukvisana.
Þýðingin er á hinn bóginn prósaþýðing
og merkilegt er að Erlingur gefur
engar skýringar á því. Kannski má
segja að prósaþýðingar á söguljóðum
heimsbókmenntanna séu einhvern veginn
hefðbundnar eftir þýðingar Sveinbjarnar
Egilssonar á Hómerskviðum, en ég er ekki
sannfærður um það. Sveinbjörn reyndi
líka fyrir sér með þýðingar í bundnu máli
þótt ekki væri það hinn forni bragarháttur
frumtextans, heldur fornyrðislag í anda
þýðinga Jóns á Bægisá. Odysseifs-
kvæði hans sýnir líka takmarkanir þess
bragarháttar að mörgu leyti; hið breiða
fljót sexliðaháttarins verður einhvern
veginn að dálítið minni og mjórri á, þótt
straumharðari sé kannski á köflum.
Vissulega hafa nokkur íslensk skáld reynt
sig við sexliðaháttinn í eigin kveðskap, en
ekki þekki ég neinar markverðar þýðingar
undir þeim hætti. Kristján Árnason sýndi
í formála sínum að Óvíd að hann getur
vel þýtt þannig og birtir þar upphafsorð
Óvíds undir þeim hætti, en þýðir verkið
sjálft svo í prósa. Skýringin mun vera sú
að stuðlun að íslenskum hætti sé sá steinn
sem á steytir og sýnir það kannski betur en
margt annað að sá siður að nota stuðla og
höfuðstafi í erlendum bragarháttum geti
verið til tjóns að því leyti að menn veigri
sér við að nota þá. Þar kann einnig að
vera komin skýring á prósaást þýðenda á
verkum sem þessum.
Erlingur segir næsta fátt um þríhendu
Dantes og afgreiðir hana fullhratt fyrir
minn smekk í formála sínum. Þessi
bragarháttur hefur jú verið notaður af
íslenskum skáldum í frumortum kvæðum
allt frá Gunnarshólma Jónasar og einnig
í þýðingu Guðmundar Böðvarssonar svo
það mætti kannski ætla að lesendur fengju
svo sem eina röksemd þýðanda fyrir
ákvörðun sinni; „skýrt og einfalt“ er engan
veginn nóg.
Prósi Erlings býr hins vegar yfir
ljóðrænum þokka sem helgast af því að
hann virðist ekki aðeins reyna að þýða orðin
í textanum heldur einnig ljóðrænu hans,
þótt ekki felist það beint í hrynjandinni sem
þó er vel merkjanleg og er dæmigerð fyrir
ljóðleifina í þýðingarprósanum. Þessari
aðferð beitti fyrstur með markverðum
hætti Skotinn James Macpherson í
víðfrægum Ossíanskvæðum sínum og
rauf hann þar með vald hins bundna
máls á sagnakveðskap og opnaði þannig
upp nýjar víddir fyrir prósaskrif yfirleitt.
Líklegt þykir mér að einmitt þýðing
Sveinbjarnar Egilssonar á Hómerskviðum
sé að einhverju leyti innblásin af verkum
Macphersons sem allir lásu og þekktu á
þeim tíma, Jónas Hallgrímsson líka.
Ég staldra hins vegar við formið vegna
þess hvað það segir um getu íslenskunnar
til að beita upphöfnum háttum eins og
sexliðahætti og þríhendu í lengri kveðskap.
Vel kann að vera að stuðlunin virki vel í
styttri kvæðum undir þessum háttum eins
og t.d. Gunnarshólma, þar sem Jónas
Dante Alighieri.
Gleðileikurinn guðdómlegi.
Þýðandi Erlingur E.
Halldórsson.
Mál og menning. 2010.
leikur sér reyndar með hinar hefðbundnu
reglur, að mínum dómi til þess að sliga
ekki kvæðið algjörlega, en ég hugsa að 14
þúsund ljóðlínur, rammstuðlaðar með
fastri hrynjandi og rími í þokkabót myndu
hreinlega bera bæði ljóð og lesanda
ofurliði.
Við erum því kannski, bæði vegna þessa
og þess að um er að ræða fyrstu þýðingar
á flestum slíkum verkum, á frumstigi
þýðinga sem Goethe skilgreindi á sínum
tíma með nokkuð hegelsku sniði. Hann
hélt því fram að á frumstigi hefðu þjóðir
áhuga á hinum framandi verkum á eigin
forsendum, á því næsta á forsendum
hins framandi og þriðja lokastigið væri
samþætting beggja hinna fyrri. Við erum
þannig á því stigi núna að vilja kynnast
Dante á okkar eigin forsendum og það er
fyllilega í lagi og reyndar alveg nauðsynlegt,
en kannski verður líka einhvern tíma þörf á
því að kynnast verkum hans á þeirra eigin
forsendum og þurfa glíma við það sem
er raunverulega framandi og annarlegt í
þeim. Það verður spennandi verkefni fyrir
síðari tíma þýðendur, en á meðan má vel
njóta fallegrar og áhrifamikillar þýðingar
Erlings E. Halldórssonar.
Gauti Kristmannsson
ante
á okkar
forsendum