Spássían - 2010, Blaðsíða 41

41
er bara örstutt hlé á leik þeirra, ómerkilegur díll á alheiminum sem ekkert mál er
að þurrka út. Hryllingur Lovecrafts er kosmískur og er líklega hvergi betur lýst en í
upphafsorðum sögunnar „The Call of Cthulhu“ (1926):
The most merciful thing in the world, I think, is the inability of the human mind
to correlate all its contents. We live on a placid island of ignorance in the midst of
black seas of infinity, and it was not meant that we should voyage far.3
Hin hefðbundna Lovecraft-söguhetja lendir í því að upplifa glefsur úr stóra
samhenginu, að sjá út fyrir fáfræði mannfólksins og inn í hinn hræðilega stóra
heim, þar sem við skiptum minna en engu máli. Oftar en ekki missir söguhetjan
vitið í kjölfarið. H.P. Lovecraft hefur líklega haft meiri áhrif á hryllingsmenningu
20. aldar en nokkur annar höfundur, ekki ósvipað áhrifum Philips K. Dicks á heim
vísindaskáldskapar – fjöldamörg verk standa í skuld við skrif þeirra, jafnvel þótt þau
hafi ekki hugmynd um það sjálf. Lovecraft er þar að auki mikill áhrifavaldur Johns
Carpenters, sem hefur markvisst nýtt sér hugmyndir hans um óreiðu heimsins
og stjórnleysið sem fylgir mannskepnunni í sínum eigin myndum. Fyrrnefnd The
Thing, eftir Carpenter, er gegnsýrð af anda Lovecrafts, og það sama má segja um
In The Mouth of Madness (1995), einnig eftir Carpenter. Báðar byggja þær aðeins
óbeint á verkum Lovecrafts, en komast engu að síður nær því að fanga kosmísku
stemninguna en allar þær bókstaflegu aðlaganir sem ég hef séð gerðar eftir sögum
hans.
Besti hryllingurinn
Lovecraft er nefnilega nánast ókvikmyndanlegur samkvæmt skilgreiningu.
Lesendur fá aldrei að „sjá“ hryllinginn sem persónurnar sjá (annars myndum við
missa vitið líka). Við getum ekki séð hann, því það er undirstöðuskilyrði hryllingsins
að hann sé óséður. Um leið og hryllingurinn sést tapar hann kraftinum og það er
einmitt það sem gerir hann hryllilegan – við getum ekki útskýrt eða skilið eðli hans.
Hryllingurinn er sjálf óvissan. Verk Lovecrafts eru full af lýsingum sem ekki er hægt
að lýsa – litum sem ekki eru til, formum sem ekki passa inn í þekkta rúmfræði,
verum sem eru svo hræðilegar að það eru ekki til orð í neinu mennsku tungumáli
til að lýsa þeim. Eftirfarandi textabrot er gott dæmi um þetta sérstaka stílbragð, þar
sem Dr. Willet, persóna í nóvellunni The Case of Charles Dexter Ward (1927-8),
ber veru augum sem er svo hryllileg að það er ekki hægt að færa hana í orð:
It is hard to explain just how a single sight of a tangible object with measurable
dimensions could so shake and change a man; and we may only say that there is
about certain outlines and entities a power of symbolism and suggestion which
acts frightfully on a sensitive thinker’s perspective and whispers terrible hints
of obscure cosmic relationships and unnameable realities behind the protective
illusions of common vision.4
Hvernig er hægt að kvikmynda slíka veru? Það hefur verið reynt, en útkoman getur
ekki annað en misheppnast. Kvikmynd Dans O’Bannons, The Resurrected (1992),
færir þetta atriði upp á skjáinn og tekst það næstum því. Í fyrstu sést veran aðeins
hreyfast í skuggunum, hvert einasta skot er örstutt og gefur einungis til kynna að þar
leynist eitthvað ógurlegt – en síðan ræðst hún fram í ljósið, skrímslið sést skýrlega,
og hryllingurinn gufar umsvifalaust upp. Skrímslið hliðrast frá vinstri til hægri. Nú
getum við drepið það, ekkert mál. Persónan í sögunni sér veruna og missir vitið
tímabundið. Persónan í kvikmyndinni sér veruna, ræðst á hana og drepur hana.
Senan er ekki lengur Lovecraft, ekki lengur kosmísk.
Þær kvikmyndaaðlaganir á verkum Lovecrafts sem hafa virkað eru þær sem
forðast með öllum tiltækum ráðum að sýna skrímslið – og þegar þær þurfa að sýna
það, þá er það einungis gefið í skyn eða gert svo óskiljanlegt að áhorfendur geta ekki
náð utan um merkingu þess. Skrímslið í The Thing er margbreytilegt og furðulegt,
blanda af þúsund ólíkum lífverum sem kemur áhorfendum sífellt á óvart. Skrímslin
í In The Mouth of Madness sjást aldrei nema brotakennt. Bæði tilvikin þjóna þeim
tilgangi að gefa í skyn stjórnleysi og hrylling án þess að veita áhorfendum tækifæri til
að henda reiður á því um hvað málið snýst, eða hvernig hægt sé að taka á því. Fjöldi
kvikmynda hefur verið gerður eftir sögum Lovecrafts, en langflestar kolfalla þær um
leið og skrímslin eru dregin fram í dagsljósið. Þrátt fyrir það er ekkert lát á tilraunum
til að fanga kosmískan hrylling á hvíta tjaldið. Flestir aðdáendur Lovecrafts bíða nú
í eftirvæntingu eftir næstu kvikmynd Guillermo del Toro, sem verður framleidd af
James Cameron, en hún er aðlögun á nóvellunni At the Mountains of Madness
(1931). Hvernig þeim mun ganga að stýra hryllingnum mun líklega ekki koma í
ljós fyrr en árið 2013, en það gleður mig að þeir ætli að reyna, því þegar tekst að
kvikmynda óvissuna og stjórnleysið, þá er það sá allra besti hryllingur sem völ er á.
Gunnar Theodór Eggertsson
1 Horror Café, Leikstjóri: Janet Fraser Cook, Bretland, BBC, sjónvarpað 15. september 1990.
2 Žižek, Slavoj, „‘I Hear You With My Eyes’; or, The Invisible Master“, Gaze and Voice as Love Objects.
Ritstjórar: Slavoj Žižek og R. Salecl. Durham, Duke University Press, 1996, bls. 10-103.
3 „Ég tel það hina mestu miskunnsemi hversu vanhæfur mannshugurinn er til að setja umheiminn í
rétt samhengi. Við lifum á kyrrlátri eyju fáfræðinnar, umkringd myrku hafi óendanleikans, og okkur
var ekki ætlað að ferðast langt.“ Lovecraft, H.P., „The Call of Cthulhu“. Í The H.P. Lovecraft Omnibus 3:
The Haunter of the Dark and Other Tales. London, HarperCollins, 1994, bls. 61.
4 „Það er erfitt að útskýra hvernig stök svipmynd af áþreifanlegum hlut með mælanlegt umfang getur
hrist upp í og breytt manni á slíkan hátt; við getum fátt annað sagt en að umhverfis ákveðnar útlínur
og einingar sé til staðar máttur táknkerfis og tilvísana sem getur haft ógnvænleg áhrif á sjónarsvið
hins viðkvæma hugsuðar og gefið í skyn hræðilegar vísbendingar um óskýr, kosmísk sambönd og
ólýsanlegan veruleika sem liggur að baki ofvernduðu yfirborði sameiginlegrar hugsýnar.“ Lovecraft,
H.P., The Case of Charles Dexter Ward. Í The H.P. Lovecraft Omnibus 1: At The Mountains of Madness
and Other Novels of Terror. London, HarperCollins, 1999, bls. 268.