Spássían - 2010, Blaðsíða 40

40
Skrímsli sem alltaf er í felum
rétt undir yfirborðinu en
aldrei sýnilegt er aldrei hægt
að kveða niður.
Hryllingurinn sem það
vekur með okkur nærist á
áminningunni um óvissuna
og stjórnleysið sem stýrir
veröldinni.
Það hefur þó reynst þrautin
þyngri að fanga slíkan
óhugnað í kvikmyndaformi.
Óræður hryllingur
Stilla úr kvikmyndinni The Fall of the House
of Usher í leikstjórn Roger Corman. Þarna er
hryllingurinn óskilgreindur, skrímslið er húsið
sjálft - það er ekki hægt að henda reiður á
hryllingnum, hann umlykur persónurnar og er
gott dæmi um vinstri-skiptingu Carpenters
Stilla úr Hammer útgáfunni af Dracula, með
Christopher Lee í aðalhlutverki. Þarna er
hryllingurinn auðskilgreindur, fullur af röð og
reglum um hvernig á að drepa og kveða niður,
sem sendir skrímslið beint til hægri
Hægri, vinstri, snú
Í sjónvarpsþættinum Horror Café (1990), þar sem nokkrir þekktir hryllingshöfundar
ræða fag sitt yfir kvöldverði, skiptir leikstjórinn John Carpenter hryllingsmenningu
niður í tvo meginflokka – hægri og vinstri.1 Hann kemur með dæmisögu um hóp
fólks sem situr í kringum varðeld og hlustar á sögumann segja hryllingssögu. Hægri
flokkurinn snýst um að við sem áhorfendur séum einn hópur og óvinurinn standi
þar fyrir utan. Sögumaðurinn við varðeldinn bendir út í skóg og segir: „Þarna úti er
skrímsli sem við hræðumst, en saman getum við sigrað það.“ Hið illa eru „hinir“,
það er óvinur sem hægt er að skilgreina, ráðast gegn og yfirbuga. Dæmi um þennan
flokk eru langflestar skrímslamyndir, þ. á m. Alien (1979) – skrímsli sem er hrein
og bein ógn, algjör djöfull sem tætir okkur í sig miskunnarlaust. Allt mannfólk getur
sameinast gegn óvininum, sama af hvaða þjóðerni og úr hvaða þjóðfélagshóp það
er. Við tökum höndum saman og skjótum skrímslinu út úr skipinu. Málið leyst,
ógnin dauð.
Í vinstri flokknum er dæminu hins vegar snúið inn á við. Þá situr sögumaðurinn
og segir: „Skrímslið er nú þegar hér í hópnum.“ Hryllingurinn er innra með okkur,
það er ekkert einfalt skrímsli sem við getum bent á og skilgreint, og þá er erfiðara
að glíma við ógnina. „If it bleeds we can kill it,“ sagði Arnold um andstæðing sinn
í Predator (1987) á sínum tíma. En skrímslinu innra með okkur blæðir ekki. Við
getum aldrei drepið það. Vinstri flokkurinn er allt öðruvísi hryllingsflokkur en sá
hægri. Einfaldar skrímslamyndir geta svínvirkað, verið ógnvekjandi og ógurlegar,
jafnvel mikil meistaraverk, líkt og Alien, en hryllingsverk þar sem skrímslið er
óskilgreinanlegt og óljóst bera með sér allt aðra merkingu, allt öðruvísi heimsmynd.
Dæmi um slíka mynd er annar geimverutryllir, The Thing (1982), þar sem skrímslið
á sér ekkert eiginlegt form, getur breytt sér í hvað sem er, verið hver sem er í
hópnum, og enginn veit hvernig á að útrýma því.
Sjónlínur og blindir blettir
Það er miklu betra að geta skilgreint, að fá skýr svör, að henda reiður á óvininum
– það er friðþægjandi að hugsa um gott og illt, það einfaldar heiminn og auðveldar
lífið. Við erum góð, þeir eru illir, við drepum þá áður en þeir drepa okkur. En
heimurinn er ekki svo einfaldur, sama hversu heitt við þráum að trúa því. Hryllingur
vinstri flokksins felst í því að uppgötva að veruleikinn er ekki kerfisbundinn og að
heiminum er ekki stjórnað af röð og reglu. Glundroði og tilviljun stýra veröldinni
og við gerum okkar besta til að þola það með því að búa til sögur, færa heiminn
inn í frásagnarkerfi, atburðarásir og undirflokka. Við ímyndum okkur að það sé
höfundur á bak við tilvist okkar, örlög, framtíð og fortíð, en af og til kemur sprunga
í þessa tálsýn – við upplifum eitthvað sem minnir á að allt er hverfult og kaótískt,
og það er einmitt í þessum sprungum sem ein áhugaverðasta uppspretta hryllings
liggur. Í óvissunni, í stjórnleysinu, eða öllu heldur í áminningunni um óvissuna og
stjórnleysið.
Slavoj Žižek hefur unnið með hugmyndir Jacques Lacans úr sálgreiningunni
og fært yfir í kvikmyndafræðina, hugmyndir sem minna á vinstri skilgreiningu
Carpenters. Í greininni „I Hear You With My Eyes; or, The Invisible Master“ (1996)
fjallar Žižek m.a. um hina mennsku þörf til að skapa merkingu úr óreiðunni, úr
raunveruleikanum sem umkringir okkur, með því að skera út okkar eigin sjónlínu.2
Við sjáum það sem við viljum sjá, til að geta höndlað umheiminn án þess að
tryllast frammi fyrir glundroðanum. Oftast nær heldur sjónlína okkar velli og
merkingarleysan helst á sínum stað – á blinda blettinum. En þegar blindi bletturinn
brýtur sér leið inn á sjónarsviðið, þá ruglast allt kerfið. Þá myndast svæði þar sem
hryllingsmyndir geta grasserað. Þær tengja okkur við óreiðuna, sýna okkur hvernig
heimurinn er í raun og veru, minna okkur á vefina sem umkringja okkur og hversu
auðvelt það er að festast í einum þeirra.
Hryllingsmyndir sem snúast um stjórnleysi, um skrímsli sem varla er hægt að
sjá og aldrei hægt að kveða niður, eru allar rótaðar í vinstri flokki Carpenters . Þær
brjóta upp tálsýnina og sögumaðurinn við varðeldinn tryllir okkur þegar hann
segir: „Við getum ekki drepið skrímslið, það er alltaf nærri, alltaf í felum, rétt undir
yfirborðinu, reiðubúið að skera sér leið í gegn og klóra okkur.“ Kvikmyndagerð
Davids Lynch er gott dæmi um einmitt þetta, þar sem hefðbundin frásagnartækni
er teygð og sveigð, gjarnan innan hversdagslegs samhengis. Ímynd hins fullkomna
borgarveruleika, hin yfirborðslega bandaríska úthverfamenning, hefur alltaf verið
áberandi í listsköpun Lynch – Twin Peaks (1990) er þar gott dæmi – og stór hluti
mynda hans snýst einmitt um að sprauta þangað inn óreiðu, gera veruleikann
óstöðugan, og auðvitað útskýra sem allra, allra minnst (og skilja áhorfendur eftir
með lítinn, blindan blett í auganu).
Myrkrahöf óendanleikans
Fáir hryllingshöfundar falla þó betur að þessu hugmyndakerfi en rithöfundurinn
Howard Phillips Lovecraft. Flestar þekktustu sagna hans eiga rætur að rekja til
heimsmyndar þar sem mannfólk er einungis lítið brot af mun víðara samhengi, þar
sem ókunnir guðir og fornar vættir ráða ríkjum. Ógurleg öfl eru á fullu að vinna á
bak við tjöldin (eða þá sofandi að bíða þess að snúa aftur) og veröld mannkynsins