Bændablaðið - 10.09.2020, Blaðsíða 7

Bændablaðið | Fimmtudagur 10. september 2020 7
LÍF&STARF
Eyjólfur hét maður og var Magnússon en hafði viðurnefnið „ljóstollur“. Eitt sinn var hann
fótgangandi í Borgarfirði og hafði gengið
niður úr skóm sínum. Gekk þá heim að
bæ einum og bað vinnukonu gera sér
skóbætur. Vinnukona neitaði allt þar til
Eyjólfur bar fram bón sína í vísu:
Þó eg sé dóni á ýmsa hlið,
einhver þjóna verður.
Taktu skóna og tylltu við,
títuprjónagerður.
Eyjólfur átti sjaldan götur með
guðsmönnum. Um séra Jóhann
Þorsteinsson í Stafholti orti hann:
Kristindóminn kyrkjandi,
í kersknismálum þungur,
æðir Jóhann yrkjandi
um allar Stafholtstungur.
Og um séra Einar á Borg kvað hann þessa
vísu:
Skálkaktaðan skammaprest
skelli ég laga hrömmum,
ellegar honum að ég sest
með óbotnandi skömmum.
Það er beiskja í þessari vísu Eyjólfs:
Leitt er að standa á lífsins reit
langt að baki hinna,
þó blandað hafi Bæjarsveit
bikar harma minna.
Annar Eyjólfur er nefndur til sögu.
Sá bjó á Hofsstöðum í Hálsasveit.
Eyjólfur var mikill hestamaður og reið,
þegar þetta var, hesti frá Hjallalandi í
Vatnsdal. Eyjólfur kom eitt sinn ríðandi
að Hömrum og fór húsfreyja, Guðrún
Pálsdóttir, að spyrja út í hestinn.
Eyjólfur svaraði:
Kalla ég Hjalla klárinn minn,
á kostum valla tregur,
þó ég hallist út og inn
ærið kallalegur.
Þá svaraði Guðrún:
Æsku blóminn brigðull er,
þú barst hann áður fegri,
en sumir yngri sýnast mér
sjöfalt karlalegri.
Einhverju sinni fór Eyjólfur til
Reykjavíkur og var ferðin heldur
svallsöm. Í tilbakaleið kom Eyjólfur
við hjá bónda ónefndum og falaði sá
reiðhestinn af Eyjólfi. Þar seldi hann ein-
hvern sinn besta gæðing er Korgur hét.
Heimkominn bónda sinn, spyr húsfreyja
hvar Korgur sé. Varð hún gröm við, og
sendi vinnumann til að rifta kaupunum.
Gekk það eftir og varð Eyjólfur harla
glaður við, enda allsgáður orðinn. Um
hestinn Korg orti Eyjólfur síðar:
Þegar ég í síðsta sinn
sofna hlýt án tafar;
kýs ég þessi klárinn minn
komi mér til grafar.
Eiríkur Guðmundsson frá Hoffelli, f.
1844, bjó um árabil í Syðri-Firði í Lóni
A-Skaftafellssýslu.Sá ljóður var þó á
landi því, að á Syðra-Felli sá ekki til sólar
svo mánuðum skipti. Um sólarleysið orti
Eiríkur þetta snillilega ljóðbrot:
Mikaels frá messudegi,
miðrar Góu til,
sólin ekki á sínum vegi
sést það tímabil.
Hér að þreyja í þessum skugga
þykir mörgum hart.
Samt er á mínum sálarglugga
sæmilega bjart.
Umsjón:
Árni Geirhjörtur Jónsson
kotabyggð1@gmail.com
257MÆLT AF
MUNNI FRAM
Endurheimt birkiskóga á Íslandi
Í ár eru hundrað ár frá því að bændur í
Fljótshlíð og kirkjan í Odda gerðu samn­
ing við Skógræktina um beitarfriðun Þórs­
merkur. Þá einkenndist svæðið af birki­
torfum umkringdum uppblásnu og gróður­
snauðu landi. Nú er Þórsmörkin nær alþakin
skógi og einn eftirsóttasti útivistarstaður
landsins. Það er árangurinn af merkilegu
frumkvæði heimamanna og samstarfi opin­
berra stofnana, félagasamtaka og almenn­
ings.
Birkiskógar eru og voru eitt af lykilvist-
kerfum landsins. Talið er að við landnám hafi
birkiskógar þakið að minnsta kosti 25% lands-
ins en nú þekja þeir aðeins um 1,5% þess.
Leifar hinna fornu birkiskóga er að finna víða
um land. Leiða má rök að því að skógarnir
hafi verið ein af forsendum þess að Ísland
væri byggilegt sökum jákvæðra áhrifa þeirra
á verndun, uppbyggingu og frjósemi jarðvegs,
nærviðri, vatnsmiðlun, áfallaþol landsins og
frjósemi vatnavistkerfa.
Trjágróður þolir mikið áfok og öskufall
án þess að bíða skaða af og hindrar frekari
dreifingu ösku og áfoksefna, eins og sýndi sig
í Þórsmörk þegar Eyjafjallajökulsgosið stóð
yfir og í kjölfar þess.
Uppbygging jarðvegs er að miklu leyti háð
frumframleiðni vistkerfa og skógar, ásamt
votlendi, hafa mesta frumframleiðni innlendra
þurrlendisvistkerfa. Í þessum vistkerfum er
þykknun jarðvegs hröðust sem og uppbygging
kolefnisforða og frjósemi.
Auðugt jarðvegslíf birkiskóga hefur jákvæð
áhrif á hringrás næringarefna og uppbyggingu
og frjósemi jarðvegs. Skjól sem skógurinn
veitir dregur úr vindkælingu, sem gerir ræktun
auðveldari og hefur jákvæð áhrif á búpening,
til dæmis vaxa lömb sem njóta skjóls mun
hraðar en lömb sem gera það ekki.
Skógar safna í sig snjó á vetrum og skógar-
jarðvegur getur geymt mikið vatn. Skógurinn
bætir því vatnsmiðlun, þ.e. dregur úr sveiflum í
vatnsbúskap og flóðum sem valda jarðvegsrofi
og útskolun næringarefna. Lífríki straumvatna
er að miklu leyti háð framleiðni vistkerfa á
bökkum þeirra.
Lauf trjágróðurs sem fellur í ár og læki
er ein helsta undirstaða smádýralífs sem er
undirstaða fiskistofna. Hér við bætist að lífríki
birkiskóga er auðugt á íslenskan mælikvarða
og erfðabreytileiki íslenska birkisins veruleg-
ur, til dæmis virðist næmi gagnvart vissum
skaðvöldum vera mismikið hjá mismunandi
stofnum birkis.
Verndun og endurheimt
birkiskógaí Þórsmörk
Hér á landi hefur verið unnið merkilegt
starf við verndun og endurheimt birkiskóga.
Endurheimt skóga í og við Þórsmörk er gott
dæmi um það. Birkiskógur í Þórsmörk og
næsta nágrenni var um 200 ha um þarsíð-
ustu aldamót. Þá var mikil jarðvegseyðing
á svæðinu.
Samkvæmt mælingum árið 2011 var
flatarmál skógarins þá um 1.200 ha (>10%
þekja) og nær engin jarðvegseyðing. Þess
utan var gisnara birki að vaxa víða um svæðið
á hundruðum ha lands. Útbreiðsluaukning
skógarins var hæg allt fram til ársins 1995,
eða um 1% á ári að jafnaði, enda var landið
ekki fullfriðað fyrir beit fyrr en árið 1990 og
síðustu áratugirnir þar á undan voru kaldir.
Eftir það stóreykst útbreiðsluhraðinn og var
um 6% á ári fram til ársins 2011 (mynd 1).
Útbreiðsla birkis á Þórsmerkursvæðinu
takmarkast annars vegar af því hversu fjöllótt
það er, þó reyndar finnist birki þar í rúmlega
600 metra hæð, og hins vegar af beit utan frið-
aðs lands. Ef þessar takmarkanir væru ekki
fyrir hendi mætti ætla að útbreiðsluhraðinn
væri mun meiri. Reynslan af landnámi birk-
is á Skeiðarársandi sýnir einnig mikinn
dreifingarmátt birkisins. Þar fundust fyrstu
birkiplönturnar árið 2004 en nú er þar að vaxa
upp einn af stærstu birkiskógum landsins.
Ljóst er að breyting Þórsmerkur frá því
að vera að mestu rofið mólendi og opnar
moldir yfir í birkiskóg hefur gjörbreytt
kolefnisjöfnuði svæðisins. Rofið land losar
verulegt kolefni þegar jarðvegsleifar rotna
en þegar það klæðist skógi snýst dæmið við.
Engar rannsóknarniðurstöður hafa verið birtar
um losun og bindingu kolefnis í Þórsmörk, en
mælingar frá öðrum svæðum benda til þess
að kolefnisbinding birkis í landgræðslu sé á
bilinu 1–5 tonn af CO2 á ha á ári.
Sá árangur sem náðist í Þórsmörk er
merkilegur, enda er hann einstakt dæmi
um endurheimt vistkerfa. Ferðamaður sem
gengur um Þórsmörk í dag lætur sér ekki
detta annað í hug en að þannig hafi Mörkin
alltaf verið, myndarlegur birkiskógur iðandi
af lífi. Gamlar myndir segja aðra sögu; fyrir
nokkrum áratugum voru birkikræklur á
rofabörðum eitt af einkennum Þórsmerkur.
Endurheimt Þórsmerkur er einnig gott
dæmi um árangur af samstarfi margra aðila.
Heimamenn áttu frumkvæðið að beitarfriðun;
Skógræktin og síðar Landgræðslan sáu síðan
um að girða landið og græða upp örfoka
svæði í góðu samstarfi við félagasamtök og
almenning.
Hekluskógar
Hekluskógar byggja á svipaðri hugmynda-
fræði. Þar hafa opinberar stofnanir með öfl-
ugri liðveislu heimamanna stuðlað að friðun
svæðisins, uppgræðslu örfoka lands og gróð-
ursetningu birkis í litlar eyjar víðs vegar um
svæðið þaðan sem það mun síðar dreifast út
með fræi. Þar er meginmarkmiðið að hefta fok
ösku frá Heklu og vernda byggðir og vistkerfi.
Þjóðarátak í söfnun
og dreifingu birkifræs
Í Aðgerðaráætlun stjórnvalda í loftslagsmálum
2018–2030 er kveðið á um umfangsmikið átak
við endurheimt birkiskóga og kjarrlendis og
er það í takt við Heimsmarkmið Sameinuðu
þjóðanna um sjálfbæra þróun þar sem
lögð er áhersla á endurheimt raskaðra
vistkerfa. Nú í haust munu Landgræðslan og
Skógræktin ýta úr vör átaki til að endurheimta
birkiskóga landsins. Reynslan frá Þórsmörk,
Hekluskógum og Skeiðarársandi hefur sýnt
að með samstarfi stofnana, félagasamtaka,
almennings og móður náttúru má stórefla
útbreiðslu birkis. Við viljum því hvetja
almenning til að leggja góðu málefni lið og
taka þátt í þjóðarátaki í söfnun og dreifingu
birkifræs. Nánari upplýsingar um verkefnið
er að finna á birkiskogur.is.
Höfundar:
Guðmundur Halldórsson,
sérfræðingur hjá Landgræðslunni
Brynjar Skúlason,
sérfræðingur hjá Skógræktinni
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1900 1995 2011
Þekja birkiskóga (ha)
Mynd 1. Flatarmál (ha) birkiskóga á Þórsmerkursvæðinu.
Hundrað ár eru liðin frá því að bændur í Fljótshlíð og kirkjan í Odda gerðu samning við Skógræktina um beitarfriðun Þórsmerkur. Ljóst er að
breyting Þórsmerkur frá því að vera að mestu rofið mólendi og opnar moldir yfir í birkiskóg hefur gjörbreytt kolefnisjöfnuði svæðisins. Sá
árangur sem náðist í Þórsmörk er merkilegur, enda er hann einstakt dæmi um endurheimt vistkerfa. Mynd / HKr.