Bændablaðið - 10.09.2020, Blaðsíða 42

Bændablaðið | Fimmtudagur 10. september 202042
Berjaspretta hefur verið ágæt það
sem af er hausti víðast á landinu
en að þessu sinn er ekki ætlunin að
fjalla um innlend ber þótt áhuga-
verð séu. Amerísk bláber njóta
mikilla vinsælda hér og algeng í
verslunum stóran hluta ársins.
Ólíkt villtu íslensku blá berjalyngi,
sem er lágvaxið, vaxa amerísk blá-
ber á runnum sem geta orðið allt
að fjögurra metra háir. Bláber eru
ein af fáum náttúrulegum fæðum í
heimi sem eru blá á litinn.
Samkvæmt áætlun FAOSTAD,
Tölfræðideild Matvæla- og
landbúnaðarstofnunar Sameinuðu
þjóðanna, voru ræktuð til framleiðslu
um 596,813 tonn af bláberjum í
heiminum árið 2017 og er þá bæði átt
við ber sem komu af jarðlægum og
runnakenndum plöntum. Þessar tölur
eiga eingöngu við ber sem framleidd
eru í atvinnuskyni og koma fram í
opinnberri tölfræði. Fyrir utan það
eru leyst til manneldis mikið magn
villtra bláberja og bláberja sem
ræktuð eru í heimagörðum sem
hvergi koma fram.
Í tölum FAOSTAD segir að mest
sé ræktað af bláberjum í Bandaríkjum
Norður-Ameríku, 236.621 tonn.
Kanada er í öðru sæti með 160,246
tonn, Perú í því þriðja með 52.301
tonn og síðan Mexíkó og Spánn, en
bæði lönd framleiddu um 36.000
tonn árið 2017.
Ræktun á amerískum bláberjum
hefur aukist jafnt og þétt í Kína
undanfarin ár.
Bláber eru ekki flokkuð ein og
sér heldur með öðrum berjum í
innflutningstölum Hagstofunnar
og því ekki hægt að sjá þar hversu
mikið er flutt inn af þeim á ári.
Innflutningur á þeim hefur þó án efa
aukist talsvert undanfarin ár þar sem
berin eru mun algengari í verslunum
núna en fyrir nokkrum árum.
Ættkvíslin Vaccinium
Rúmlega 400 tegundir tilheyra
ættkvíslinni Vaccinium sem er af
lyngætt. Skyldleiki tegunda innan
ættkvíslarinnar er flókinn og ekki
alltaf ljós þar sem ólíkar tegundir
geta hæglega æxlast saman og
heldur ekki alltaf ljóst hvort um
tegund, staðbrigði eða blendinga er
að ræða. Auk þess sem til eru margir
manngerðir blendingar og yrki.
Ólíkar tegundir finnast víða um
heim en aðallega á norðurhveli,
þó eru undantekningar á því og
til tegundir innan ættkvíslarinnar
sem vaxa á Madagaskar og teljast
innlendar.
Tegundir innan ættkvíslarinnar
eru jarðlægar eða runnar sem geta
náð fjögurra metra hæð. Einstaka
tegundir sem vaxa í hitabeltinu eru
ásætur sem vinna vatn og næringu
úr andrúmsloftinu en flestar lifa í
sambýli með svepprótum.
Stönglar Vaccinium-tegunda
eru yfirleitt trjákenndir, blöðin
leðurkennd viðkomu, lítil egg-
eða lensu laga, dökk- eða blágræn
og flestar tegundir með áberandi
blaðæðum. Blómin oft litla bjöllur
með löngum frævum og fræflum.
Aldinið sem er ber myndast í
blómbotninum og er hólfaskipt og
með mörgum fræjum. Yfirleitt rauð
eða blá.
Tegundum innan ættkvíslarinnar
Vaccinium er skipt í lág- og hárunna.
Íslenskt bláberjalyng er til dæmis
lágvaxið en amerískir bláberjarunnar
geta orðið allt að fjögurra metra háir.
Vegna kynbóta og framræktunar eru
ber af ræktuðum yrkjum töluvert
stærri en ber af villtum tegundum.
Amerísk bláber
Algengasta tegundin af Vaccinium
hárunna í ræktun er V. corymbosum,
sem er harðgerður lauffellandi
og breiðvaxinn runni sem getur
náð tæplega fjögurra metra hæð
en yfirleitt haldið í um eins og
hálfs metra hæð í ræktun. Blöðin
grænglansandi, egg- eða lensulaga,
oddmjó og um fimm sentímetrar að
lengd. Plantan er með trefjarót sem
liggur fremur grunnt og rótaskot
algeng. Hversu víðfeðm rótin er
fer eftir þéttleika jarðvegsins en að
öllu jöfnu liggja endaræturnar svipað
langt frá miðju runnans og ystu blöð.
Blómin eru mörg saman í hnapp,
hvít eða bleik, bjöllulaga, um tæpur
sentímetri að lengd og myndast
á annars árs sprotum. Plantan er
ósjálffrjóvgandi og sjá hunangsflugur
að mestu um frjóvgun hennar.
Aldinin geta verið frá hálfum í
rúman einn og hálfan sentímetra í
þvermál og eru lítillega flatvaxin og
sæt á bragðið. Fær á sig fallega rauða,
gula og appelsínugula haustliti.
Bláber lifa í sambýli með
rótarsveppum sem hjálpa þeim við
upptöku næringarefna úr jarðvegi.
Samlífið er plöntunni svo mikilvægt
að eftir að ræktun hennar hófst í Síle
fór hún ekki að bera árangur fyrr en
búið var að smita jarðveginn í kring
með réttum rótarsveppum.
Uppruni og saga
Elsta þekkta eintak af Vaccinium
tegund eru tvo steingerð fræ af
útdauðri tegund sem komu upp með
borkjarna úr borholu sem var verið
að taka í Pólandi. Aldur fræjanna er
áætlaður á bilinu 16 til 11 milljón ár.
Tegundin V. corymbosum finnst
villt í austanverðu Kanada og
meðfram austurströnd Bandaríkjanna
Norður-Ameríku allt suður til Flórída
og Texas. Tegundin hefur einnig gert
sig heimakomna í náttúrunni víða í
Evrópu, Japan og á Nýja-Sjálandi
út frá ræktun.
Frumbyggjar Norður-Ameríku
hafa nýtt berin frá ómunatíð og
sama gerðu innflytjendur frá
Evrópu og öðrum heimsálfum eftir
komu þeirra til álfunnar. Talið er að
innfæddir og fyrstu innflytjendurnir
hafi ræktað berin til eigin nota en
það var ekki fyrr en eftir miðja 19.
öld að farið var að rækta plöntuna
HELSTU NYTJADÝR HEIMSINS
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Bláber eru ein af fáum náttúrulegum fæðum í heimi sem eru blá á litinn.
Bláber
Latneska tegundarheitið corymbosum vísar til þess að berin vaxa mörg
saman í klasa.