Þjóðmál - 01.12.2016, Síða 92

Vissulega er erfitt að henda reiður
á þjóðarhugtakinu, þótt franski
ritskýrandinn Ernest Renan hafi ef
til vill komist næst því að gera það
skynsamlega: Þjóð er sú heild, sem vill
vera saman sem heild, finnur til sam-
hugar, deilirarfi.
„Þá hefir menntunin verið mest," skrifaði
Jón Sigurðsson,„þegar mestar hafa verið
utanferðir og íslendingar átt mest viðskipti
við önnur lönd; þó ekki við eitt land, heldur
mörg."114
Prófessor Baldur Þórhallsson viðurkennir
eflaust mörg þau sjónarmið, sem hér hafa
verið reifuð, til dæmis um gildruna, sem
íslendingar festust í fyrir tilstilli erlends
konungs og innlendrar landeigendastéttar
upp úr 1500. Hann segir, að af því geti
verið kostnaðurekki síðuren ávinningur
að skríða í skjól, og stundum sé hann meiri
en ávinningurinn. Þá sé skjólið ekki lengur
til. En með því hefur hann gert kenningu
sína algilda og þá um leið ógilda. Hún skýrir
allt og um leið ekkert: Þegar ávinningur af
tengslum við stærri ríki er meiri en kostnaður,
þirtist skjólið. Þegar kostnaðurinn af slíkum
tengslum er meiri en ávinningurinn, hverfur
skjólið. Kenningin er eins og viðskipta-
vinurinn hjá franska gistihúseigandanum
César Ritz: Hún hefur aldrei rangt fyrir sér.115
Hún er óhrekjanleg, því að hún geymir í sér
skýringar á öllum frávikum. Sérhvert það
gagn, sem smáþjóð hefur af samskiptum við
aðra stærri, er skilgreint sem skjól. Eins og
Baldur setur kenninguna fram, er hún líka
dæmi um algenga rökvillu, hófleysis- eða
afarkostavilluna (the fallacy of the excluded
middle). Til eru fleiri kostir en þeir tveir, að
smáþjóð sé sjálfri sér nóg um allt og að hún
verði að afsala sér fullveldi til stærri heildar,
ýmist stórveldis eða ríkjasambands. Smáþjóð
getur verið sjálfstæð og fullvalda, en notið
góðs af frjálsri verslun við aðrar þjóðir,
frjóvgað og auðgað menningu sína með
erlendum hugmyndum og gert ráðstafanir
með samningum við stærri ríki til að tryggja
öryggi sitt.
Smáríki og þjóðríki
Niðurstaðan er, að smáríki eins og ísland fái
staðist, þótt vissulega sé það ekki sjálfu sér
nógt um allt. Þeir Jón Sigurðsson, Hannes
Hafstein, Jón Þorláksson, ÓlafurThors, Bjarni
Benediktsson og aðrir leiðtogar sjálfstæðis-
baráttunnar hafi ekki farið erindisleysu með
því að berjast fyrir heimastjórn, fullveldi
og sjálfstæði. Röksemdir prófessoranna
Anne Siberts og Baldurs Þórhallssonar gegn
smáríkjum séu ekki allar beinlínis rangar,
en geymi flestar aðeins í sér hálfsannleika,
ábendingar um takmarkanir. En þarf smáríkið
að vera þjóðríki? Margirfrjálshyggjumenn
hafa verið gagnrýnir á þjóðríkishugmyndina.
Enski sagnfræðingurinn Acton lávarður
varaði við því, að þjóð og ríki færu saman:
Þá yrði til of víðtækt vald í höndum þeirra,
sem veldust þar til forystu.116 Austurríski
hagfræðingurinn Ludwig von Mises var
andvígur þjóðernisstefnu, enda hefði
veldi Habsborgar-ættarinnar haldið saman
mörgum ólíkum þjóðum innan sama
markaðarog sama myntsvæðis.117 Ensk-íraski
stjórnmálaheimspekingurinn Elie Kedourie
skrifaði fróðlega bók um, að tilgangur
stjórnmála ætti að vera að auðvelda ólíkum
einstaklingum að búa saman án árekstra,
ekki að hrinda í framkvæmd einhverri
heildarhugmynd.118
Vissulega er erfitt að henda reiður á
þjóðarhugtakinu, þóttfranski ritskýrandinn
Ernest Renan hafi ef til vill komist næst því
að gera það skynsamlega: Þjóð er sú heild,
sem vill vera saman sem heild, finnur til
samhugar, deilir arfi.119 Hins vegar er mikill
misskilningur, að þjóðarhugmyndin sé aðeins
sköpunarverk menntamanna nítjándu aldar.
Hugmyndin var ekki sköpuð þá, heldur
uppgötvuð, skrásett, skilgreind. íslendingar
vissu til dæmis alla tíð af sjálfum sér sem
þjóð, sem væri skyld Norðmönnum, en samt
ekki norsk.„Oss hafa augun þessi íslensk,
konan vísað brattan stíg," orti Sighvatur
skáld Þórðarson snemma á elleftu öld.120
90 ÞJÓÐMÁL vetrarhefti 2016