Bændablaðið - 24.02.2022, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 24. febrúar 202216
Á hlýindaskeiði á fyrri hluta
20. aldar rak mikið af þorsk­
seiðum með hafstraumum frá
hrygningar svæðum við Ísland yfir
á uppeldissvæði við Grænland. Í
fyllingu tímans sneri þessi fiskur
svo til baka til Íslands til hrygn­
ingar og stuðlaði að verulegri
aflaaukningu hér við land. Nú
eru aftur hagstæðar umhverfis­
aðstæður til sjávarins og skilyrði
fyrir því að sagan geti endurtekið
sig en ekkert bólar á því ennþá.
Grænlandsgöngurnar sem svo
hafa verið kallaðar voru ítrek-
að mikil innspýting inn í fiskafla
Íslendinga fyrr á árum. Það sem hér
fer á eftir um þetta efni er aðallega
byggt á upplýsingum úr skýrslu
Hafrannsóknastofnunar “Staða vist-
kerfa í hafinu við Ísland og horfur
næstu áratuga”, sem kom út á síð-
asta ári.
Gríðarlega stórir árgangar
Kuldaskeið ríkti á Íslandi á fyrstu
áratugum 20. aldarinnar og náði
hámarki frostaveturinn mikla 1918
en fljótlega þar á eftir fór að hlýna
svo um munaði og hafði það góð
áhrif á fiskistofna. Seiðarek til
Grænlandsmiða frá Íslandi virðist
hafa verið nokkuð tíður viðburður á
hlýju árunum eftir 1920 en þó vógu
þyngst gríðarlega stórir árgangar frá
1922, 1924 og 1945.
Milljón tonn af íslenskum
þorski við Grænland
Áhrif slíkra risaárganga á fiskgengd
við Ísland voru mikil. Þannig hefur
verið metið að ef enginn fiskur
af árgangi 1945 hefði komið
frá Grænlandi árið 1953 hefði
metinn lífmassi 8 ára þorsks við
Ísland verið um 200 þúsund tonn
en Grænlandsgöngur breyttu því
mati í yfir 900 þúsund tonn. Á
Íslandsmiðum var fjöldi veiddra
fiska úr árgangi 1945 við 7 ára aldur
um 15 milljónir en yfir 40 milljónir
veiddust 8 ára og álíka mikið 9 ára.
Erfðarannsóknir benda til að
árin 1950-1965 hafi þriðjungur
til helmingur þorsks við Vestur-
Grænland verið af íslenskum
uppruna sem samsvarar því að um
milljón tonn af íslenskum þorski
hafi verið við Grænland allt þetta
tímabil.
Alþjóðlegur veiðifloti
við Grænland
Þótt mikið af íslenska þorskinum
sem rak sem seiði frá Íslandi til
Grænlands hafi skilað sér aftur
hingað til lands sem fullvaxta
fiskur og haldið sig við Ísland eftir
það myndaðist á þessum árum stór
grænlenskur sjálfbær þorskstofn
sem hrygndi við Vestur-Grænland.
Fljótlega eftir seinni heimstyrjöldina
hófust alþjóðlegar þorskveiðar við
Vestur-Grænland sem urðu æði
stórtækar áður en yfir lauk og tóku
íslensk skip þátt í þeim.
Ris og hrun þorskstofnsins
við Grænland
Þorskaflinn við Vestur-Grænland
jókst úr 70 þúsund tonnum árið
1946 í rúm 330 þúsund tonn árið
1952. Næstu átta árin var aflinn
um 300 þúsund tonn að meðaltali
og um 400 þúsund tonn til jafnaðar
á árabilinu 1961-1968. Eftir það
fór Grænlandsþorskinum ört
hnignandi. Árið 1970 var aflinn
kominn niður í 150 þúsund tonn
og 50 þúsund tonn árið 1975.
Aðalástæðan fyrir algjöru hruni
þorskstofnsins við Grænland er
talin vera skyndileg kólnun sjávar
á hafísárunum 1965-1971, en að
gríðarlegt veiðiálag hafi flýtt fyrir
þessari þróun.
Hvers er að vænta?
Sú spurning vaknar hvort búast
megi við því að hlýindaskeiðið
sem nú ríkir í sjónum á þessu
hafsvæði færi okkur alvöru
Grænlandsgöngur á ný. Um
þetta segir í nefndri skýrslu Haf-
rannsóknastofnunar:
„Þrátt fyrir hagstæðar
um hverfis aðstæður hafa enn ekki
komið fram vísbendingar um
vaxandi þorskgengd við Vestur-
Græn land eða umtalsverðar
göngur þaðan til Íslands og alls
ekki í líkingu við það sem var á
hlýju árunum um miðbik síðustu
aldar.
Sá mikli þorskafli, sem fékkst
hér við land á árunum fyrir og eftir
seinni heimstyrjöldina, tengdist
nokkrum stórum og jafnvel
gríðarlega stórum árgöngum sem
að hluta til ólust upp við Grænland
og héldu hver um sig uppi góðri
veiði við Grænland og Ísland
um árabil.
Skilyrði fyrir slíkum atburðum
virðast nú hafa verið fyrir hendi
í rúman áratug, að minnsta kosti
hvað varðar hitastig sjávar við
Grænland og stærð og aldurs-
samsetningu hrygn ingar stofnsins
við Ísl and. Lítið er þó vitað um
rek þorsk lirfa frá íslenskum hrygn-
ingar svæðum eða afkomu þeirra
og engar vísbendingar eru enn
um sterka nýliðun þorsks við
Vestur-Grænland.”
NYTJAR HAFSINS
Guðjón Einarsson
gudjone3@gmail.com
Glaðningurinn frá Grænlandi
Þorskur í neti. Þorskgöngur frá Grænlandi skiluðu gríðarlegum viðbótarafla við Ísland þegar best lét.
Sagan sýnir að hlýnun hafsvæð­
anna umhverfis Ísland getur
haft mikil áhrif á útbreiðslu
og framleiðni íslenska þorsk­
stofnsins.
Að einhverju leyti hafa slík áhrif
komið fram við þær hlýju aðstæður
sem nú ríkja á Íslandsmiðum,
a.m.k. að því er varðar aukinn
lífmassa og langlífi einstaklinga, en
það tengist því einnig að veiðiálag
hefur ekki verið minna í meira
en hálfa öld, segir í áðurnefndri
skýrslu Hafrannsóknastofnunar.
Þó er bent á að þrátt fyrir að
stækkandi hrygningarstofni og
víðari aldursdreifingu hafi fylgt
aukin þorskgengd á helstu hrygn­
ingar svæðum undanfarin 15 ár
og fjöldi 1 árs þorsks hafi aukist
samfara því, hafi það ekki skilað
sér í stórum árgöngum í veiðistofni.
Þótt hækkandi sjávarhiti á
Íslandsmiðum geti í sumum
tilfellum haft áhrif á vaxtarhraða
og nýliðun, geti einnig komið
fram neikvæð áhrif þegar magn
helstu fæðu þorsks, þ.e. loðnu og
rækju sem eru kaldsjávartegundir,
minnkar.
Stærri fiskurinn étur
þann smáa
Þá er vikið að því í skýrslunni að
dánartíðni yngstu árganga þorsks
af völdum afráns sé líklega mest
þegar stofn afræningja (þ.e. stærri
fiska sem éta minni fiska) sé stór,
fæðuframboð afræningja lítið og
vöxtur þorskungviðis hægur.
Afránstíðni minnkar með aukinni
stærð bráðarinnar og hægvaxta
ungviði er því lengur að komast
úr “afránsglugganum” eins og
það er orðað.
Einnig eykur hærri sjávarhiti
orkuþörf afræningja sem gæti
aukið afránstíðni á ungþorski.
Undanfarin 15 ár virðast
að stæður á Íslandsmiðum hafa
stuðlað að hlutfallslega mikl­
um náttúrulegum afföllum
af ungþorski (1­3 ára). Seiði
hafa verið smá, stofn helsta
afræningjans (þorsks) verið stór
og hitastig hátt. Þessir þættir
geta takmarkað nýliðun og vöxt
þorskstofnsins en hlutfallsleg
áhrif þeirra eru ekki þekkt, segir
í skýrslu Hafrannsóknastofnunar.
Áhrif hlýnunar á íslenska þorskstofninn
Göngur þorsks frá Grænlandi til Íslands samkvæmt merkingum áranna 1924-1939. (Úr skýrslu
Hafrannsóknastofnunar 2021: Staða umhverfis og vistkerfa í hafinu við Ísland og horfur næstu áratuga).