Bændablaðið - 24.02.2022, Blaðsíða 38

Bændablaðið | Fimmtudagur 24. febrúar 202238
6 SAMVINNUHREYFINGIN 140 ÁRA FIMMTUDAGUR 17. FEBRÚAR 2022
Samband íslenskra samvinnufélaga
(Sambandið, SÍS) var þegar á heildina
er litið umsvifamesta atvinnufyrirtæki
landsins á síðustu öld. Nú hefur það að
vísu stjórn og heimilisfang á Akureyri
en hefur ekki með höndum neina eig-
inlega atvinnustarfsemi. „Segja má að
við séum á hliðarlínunni,“ segir Hann-
es Karlsson, stjórnarformaður SÍS.
„Við höldum til haga sögu og munum
en getum líka verið samstarfsvett-
vangur og regnhlíf fyrir þau kaupfélög
og samvinnufélög sem í landinu eru,
telji þau sér hag af því að vera undir
henni.“
Líklega eru starfandi í dag um 32
samvinnufélög sem eitthvað kveður að.
Þar af eru sex kaupfélög. Kaupfélögin
voru flest um 60 talsins. Þau sem eftir
standa eru öll burðug fyrirtæki með
framtíðarmöguleika þótt ólík séu inn-
byrðis. Meðal annarra samvinnufélaga
má nefna til dæmis Hreyfil og Búseta
en auk þess er í landinu margvísleg
starfsemi í félagslegri eigu, ýmist í
formi sjálfseignarstofnana eða fé-
lagasamtaka.
Fleiri rekstrarform möguleg
„Samvinnufélagsformið hefur mark-
visst verið talað niður á Íslandi,“ segir
Hannes. „Það er í hrópandi mótsögn
við þá staðreynd, að víða um heiminn, í
Evrópu, Bandaríkjunum og í Afríku til
að mynda, er samvinnuhreyfingin í
sókn. Það er eins og tekin hafi verið um
það ákvörðun í ráðuneytum og háskól-
um að hlutafélög og einkahlutafélög
séu einu rekstrarformin sem komi til
greina. Líklega má rekja þetta til þess
að þrot Sambandsins á sínum tíma var
áfall sem skildi eftir sig slæma ímynd.
En skýringin á því var ekki rekstr-
arformið heldur óeining um stefnu og
ákvarðanir sem ekki stóðust nýjar for-
sendur í efnahagslífinu.“
Hannes minnir á að fyrsti kaup-
félagsstjórinn, Jakob Hálfdánarson,
hafi sjálfur rekið einkaverslun við hlið
kaupfélagsins, enda byrjaði Kaupfélag
Þingeyinga fyrst eingöngu sem pönt-
unarfélag. Í hugum brautryðjenda sam-
vinnustarfs, bæði í Þingeyjarsýslum og
á Suðurlandi, var það „lífsþörf manns-
ins“ sem kallaði fram „viðskiptaþörf
manna og samtakavilja“. – „Hagn-
aðarvon einstaklinganna mun traust-
asta félagsbandið í almennum sam-
tökum,“ er haft eftir Jakobi fyrir 140
árum.
Hvar er „lífsþörfin“ fyrir hendi?
Innan samvinnufélaga ræður fjár-
magnið ekki úrslitum, þar hefur hver
félagsmaður eitt atkvæði og viðskipti
milli félagsmanna og félagsins sjálfs
með gagnkvæmum ábata eru með ein-
hverjum hætti kjarninn. „Mér hefur
fundist,“ segir Hannes, „að löggjöfin
um samvinnufélög sé hamlandi og
kannski með öllu óþörf. Það ætti að
nægja að hafa hér almennan félagarétt
en síðan væri rekstrarformið og aðferð-
ir til þess að deila ábyrgð og afrakstri
eins og hverjum líkaði innan marka
reglna og laga um rekstur. Þessu mættu
háttvirtir þingmenn gjarnan huga að.“
Þá er spurning hvort „lífsþörf“ sé
fyrir samvinnufélög á Íslandi í dag.
Hannes bendir á að bændur á um 40
bæjum í Suður-Þingeyjarsýslu hafi ný-
verið sameinast um kaup á áburði til að
ná niður verði eftir rokhækkanir síð-
ustu mánaða. Þessi hópur mun ætla sér
að standa saman að kaupum á ýmsu er
snýr að búrekstrinum. „Kannski eru
Þingeyingar enn á ný að marka tíma-
mót,“ segir Hannes. „Þegar litast er um
í þjóðfélaginu er margt sem stingur í
augun. Af hverju til dæmis unir fólk við
þau vaxtakjör sem bankarnir bjóða? Af
hverju lætur fólk það líða um dal og
hól að bankarnir reka sig ekki lengur á
vaxtamun, þótt hann sé oftast ríflegur,
en byggja reksturinn á þjónustugjöld-
um? Af hverju er hér enginn öflugur
samfélagsbanki? Vantar ekki mótvæg-
isafl? Við þessum spurningum hef ég
ekki svar, en á þessu afmælisári verður
ný spurning sífellt áleitnari: Hvernig
hefðu Þingeyingarnir brugðist við?“
Verðmæt þekking í þróun
Hinn umsvifamikli atvinnurekstur
Sambandsins og kaupfélaganna hefur
með ýmsum hætti fengið framhaldslíf.
Þannig er fyrirtækið Grófargil, sem er
með starfsemi bæði í Reykjavík og á
Akureyri, sprottið upp úr tölvudeild
KEA – Kaupfélags Eyfirðinga Ak-
ureyri. Það er í meirihlutaeigu fjögurra
starfsmanna, m.a. Hannesar, en Sam-
kaup og KEA eru bakhjarlar Gróf-
argils. „Við þjónum meðal annars öll-
um 65 verslunum Samkaupa um land
allt með pappírslausum rafrænum
vörukaupaskráningum í svonefndu
EDI-kerfi, sem eykur hraða, öryggi og
áreiðanleika í öllum viðskiptum. Í
þessu fyrirtæki hefur verið þróuð verð-
mæt þekking sem nýtist víða í atvinnu-
lífinu,“ segir Hannes að lokum.
Hvernig hefðu Þingeyingarnir brugðist við?
Mynd: SkaptiHallgrímsson
Hannes Karlsson, stjórnarformaður Sambands íslenskra samvinnufélaga, telur samvinnulögin óþörf
„Samvinnufélagsformið
hefur markvisst verið
talað niður á Íslandi.“
Hannes Karlsson: Afhverju er hér
enginn öflugur samfélagsbanki?
Vantar ekki mótvægisafl?
„KEA er í dag öðruvísi samvinnufélag
en flest önnur hvað starfsemi þess varð-
ar,“ segir Halldór Jóhannsson sem verið
hefur framkvæmdastjóri hins söguríka
félags síðan 2005. „Hugsanlega má
kalla þetta einhvers konar frávik í ljósi
samvinnusögu hérlendis en það heldur
þó félagsgerð sinni og lýðræðisskipu-
lagi.“
Kaupfélag Eyfirðinga á Akureyri sem
stofnað var árið 1886 var alla síðustu
öld stærsta og fjölþættasta kaupfélagið
á Íslandi en skorti ef til vill sérhæfni á
lykilsviðum til þess að byggja á inn í 21.
öldina. Um aldamótin síðustu var kom-
ið að uppstokkun. Segja má að hún hafi
orðið æði róttæk. Hún fólst í svokall-
aðri fyrirtækjavæðingu. Í stað mið-
stjórnar á fjölþættum starfsþáttum
komu sjálfstæð félög eða dótturfélög
um einstaka starfsþætti. Þau urðu síðan
hluti af Kaldbaki hf. sem varð um stund
athafnasamt félag í kauphallarvið-
skiptum.
Byrjað upp á nýtt
Þegar áhugasvið þeirra, sem stund-
um voru nefndir „hákarlar“ í viðskipta-
lífnu á þessum tíma, fór að snúast um
viðskiptaútrás kaus KEA að einbeita
sér frekar á heimaslóð með áherslur á
héraðsleg umsvif. Er fjárfestingafélagið
Burðarás yfirtekur Kaldbak hf. á árinu
2003 var eignarhlutur KEA í því félagi
orðinn útþynntur en verðmætur engu
að síður. „Þegar hér er komið sögu,“
segir Halldór, „er KEA á ákveðinni
endastöð í sínu umbreytingarferli. Það
situr á umtalsverðu reiðufé, en um eig-
inlegan rekstur er ekki lengur að ræða.
Það var búið að slökkva á samvinnu-
kertinu í þeim skilningi að um þátttöku
og milliliðalaus viðskipti við félagsmenn
var ekki lengur að tefla. Á stuttum tíma
í annars langri sögu var búið að skipta
um tilgang og athafnasvið félagsins. Nú
var ekki um annað að ræða en að byrja
upp á nýtt og það var gert með
áherslum á fjárfestingastarfsemi sem er
vissulega óvenjulegt þegar samvinnu-
félag á í hlut. Við erum meðvituð um
kosti og galla þessa félagsforms á starf-
semi okkar og það hefur m.a. áhrif á
stefnuval og áhættustig. Nafni, útliti og
aðsetri félagsins var breytt til að undir-
strika breytingarnar á félaginu.“
Aðkoma að fyrirtækjarekstri
sem fjárfestir
Félag sem áður hafði með höndum
umfangsmikinn og fjölbreyttan rekstur
fæst nú aðallega við arðsamar fjárfest-
ingar sem miða að því að efla atvinnulíf
á félagssvæðinu sem nær frá Siglufirði
að Bakkafirði. Það má vel kalla þetta
afturhvarf til fyrri gilda kaupfélaganna
um héraðsbundin umsvif og uppbygg-
inu atvinnulífs. „Sem dæmi hefur KEA
komið að stofnun og þróun Jarðbað-
anna í Mývatnssveit og Sjóbaðanna á
Húsavík beint og óbeint. Eignarhlutir
KEA í þessum verkefnum hafa nú verið
seldir og hafa þessi félög alla möguleika
á að eflast og þroskast áfram í höndum
nýrra aðila. Þetta er ágætisdæmi um
það hvernig við vinnum og viljum vinna
eftir núverandi stefnu og áherslum.
Þrátt fyrir þessar héraðslægu áherslur í
okkar starfi gerum við engar aðrar og
minni kröfur um arðsemi verkefna
heldur en aðrir fjárfestar en við eigum
misstóra eignarhluti í fjölda fyrirtækja
hér á okkar félagssvæði. Við vinnum í
nær öllum tilvikum með öðrum fjár-
festum og eigendum fyrirtækja að vexti
og viðgangi þeirra.
Sú spurning hlýtur að vakna hvað fé-
lagsmenn KEA hafi út úr því að vera í
samvinnufélagi sem stundar fjárfest-
ingastarfsemi. Halldór svarar með því
að benda á að óbeint í gegnum fjárfest-
ingar félagsins viðhaldist eða eflist at-
vinnulíf svæðisins með ýmsu móti en
jafnframt getur KEA svarað kalli ef þörf
kemur upp fyrir samvinnustarf á ein-
hverjum sviðum sem gagnast fé-
lagsmönnum með beinum hætti. Það
kostar 500 krónur að gerast félags-
maður og fylgir KEA-kortið félags-
aðildinni. „KEA-kortið er orðið nokk-
urs konar költ á okkar félagssvæði en
uppbygging og markaðssetning þess
hefur gengið framar björtustu vonum
frá því það var sett á laggirnar á sínum
tíma. Við stöndum frammi fyrir breyttu
landslagi á þessu sviði og því fylgja
áskoranir. Um helmingur allra íbúa á fé-
lagssvæði KEA er með KEA-kort sem
félagsmenn og hefur þeim fjölgað úr 7
þúsund í 23 þúsund og erum við lang-
fjölmennasta samvinnufélagið á Íslandi
í dag. Fólk kannast við spurninguna
„Ertu með KEA-kort?“ hér á Norður-
landi þegar viðskiptavinur kemur í búð.
Enda skiptir kortið máli og hefur í för
með sér 400 til 500 milljónir króna bætt
viðskiptakjör á ári fyrir félagsmenn. Það
er í krafti fjöldans sem hægt er að ná
fram afsláttarkjörum af þessu tagi með
samningum við okkar samstarfsaðila.
Þetta eru þeir beinu fjárhagslegu hags-
munir sem félagsmenn hafa af því að
vera í félaginu og þeir hagsmunir eru
umtalsverðir líkt og fjölgun fé-
lagsmanna gefur til kynna.“
Við leggjum mikla rækt við sam-
félagslega ábyrgð og það hefur KEA
gert alla tíð. Á meðan við högnumst af
okkar starfsemi þá veitum við töluverð-
um fjármunum í stuðning við góð mál-
efni en árlega er veitt tugum milljóna til
samfélagsverkefna á félagssvæðinu úr
Menningar- og viðurkenningarsjóði fé-
lagsins. „Þótt KEA hafi með höndum
öðruvísi starfsemi en flest samvinnu-
félög hérlendis þá er það í samtíðinni
með sömu gildin og einkennt hafa sögu
þess alla tíð sem nú telur óslitin 136 ár,“
segir Halldór að lokum.
KEA í 136 ár
Merki félags-
ins var hannað
upp á nýtt.
„Um helmingur allra íbúa á félagssvæði KEA er
með KEA-kort sem félagsmenn og hefur þeim
fjölgað úr 7 þúsund í 23 þúsund. Við erum því lang-
fjölmennasta samvinnufélagið á Íslandi í dag.“
KEA kaus heimaslóð þegar aðrir fóru í útrás, segir Halldór Jóhannsson framkvæmdastjóri félagsins
Nýja „KEA-hornið“
við Glerárgötu á
Akureyri.
Halldór Jóhannsson:
Byrjað upp á nýtt með
áherslu á fjárfestingar-
starfsemi sem er óvenju-
legt hjá samvinnufélagi.
24