Bændablaðið - 24.02.2022, Blaðsíða 46

Bændablaðið | Fimmtudagur 24. febrúar 202246
LESENDARÝNI
Nýtt eða nýlegt hugtak, „framandi
ágeng tegund“, sem kemur fyrir
í lið 8H í samningi Sameinuðu
þjóðanna um „lífbreytileika“ er
nú með óvægnum hætti dregið inn
í umræðu um skógrækt af þeim
sem vilja stöðva raunhæfa ræktun
trjáa til nytja á Íslandi. Óljós
og ruglingsleg notkun hugtaka
einkennir umræðuna.
Hugtakið framandi ágeng tegund
(á ensku í samningnum „invasi-
ve alien species“) er gildishlaðin
nýsmíð sem vekur hugboð um og
hvetur til neikvæðrar afstöðu til við-
komandi tegundar. Allar gerðir lífs
frá bakteríum til spendýra eru undir.
Sú undantekning er á þessari reglu
að maðurinn og búsmali hans er
ekki talinn með í ráðleggingum um
viðbrögð. Vandinn sem skilgreindur
er í lið 8H í samningnum er eink-
um tilkominn vegna meðvitaðs og
ómeðvitaðs flutnings tegunda milli
landa sem talinn er valda tilteknum
skaða. Reyndar býr íslensk tunga
yfir nokkrum orðum og hugtökum
sem vekja svipaðar hugrenningar og
„framandi og ágeng“. Algengast er
orðið illgresi sem mun fyrst koma
fyrir á prenti í Guðbrandsbiblíu.
Á öðrum norðurlandamálunum og
t.d. þýsku er þessum plöntutegund-
um ekki ætlað illt innræti en hlut-
lausu neitunarforskeyti u-(gräs) og
un-(Kraut) skeytt framan við orð
um nytjategund og þannig komið
til skila að viðkomandi tegund sé
óvelkomin á vaxtarstað, sé ekki
nytjaplanta. Hlutlaus lýsing á ill-
gresi er planta á röngum stað séð
frá sjónarhóli ræktandans.
Lok er norrænt orð yfir illgresi
Frá landnámi og langt fram eftir
öldum lifði þjóðin mest á beitarbú-
skap og öflun vetrarfóðurs á engjum
eða litlum ábornum túnum. Þetta
kann að vera ástæða þess að gott
og gilt orð fyrir illgresi glataðist en
það er orðið lok. Orðið kemur fyrir
í orðasambandinu „að fara sem lok
yfir akur“. Það kemur fyrir bæði í
Orkneyingasögu og Fóstbræðrasögu
og lýsir því annars vegar þegar
Rögnvaldur Kali Kolsson jarl fór
með ófriði um Orkneyjar til að ná
þar aftur völdum að lokinni herferð
til Landsins helga og hinsvegar
ófriði þeim sem stafaði af þeim
fóstbræðrum Þorgeiri Hávarðsyni
og Þormóði Kolbrúnarskáldi
þegar þeir dvöldust sumarlangt á
Ströndum. Á Skáni í Svíþjóð not-
ast menn enn við þetta orð, „luk“,
fyrir illgresi og það að ráðast að því
með arfasköfu er lýst með sögninni
að „lukra“. Allir ræktendur kann-
ast við ónot sem fylgir mikilli og
oft hraðri innrás illgresis þar sem
ræktandi ætlaði einungis fallegum
blómum eða nytjaplöntum að vaxa.
Þar sem íslensk þjóð stundaði lengi
vel enga jarðrækt og nánast enga
ræktun plantna í garðrækt tapaðist
skilningur á orðinu lok en orðatil-
tækið breyttist í að fara sem „logi
yfir akur“. Engin önnur norræn þjóð
notar slíka myndlýsingu um eitthvað
óvelkomið sem dreifist hratt. Eldur í
sinu hefur sömu merkingu um hraða
og óvelkomna yfirferð óværu eins og
lok yfir akur.
Orðið illgresi truflar reyndar
marga þar sem það gefur til kynna
að viðkomandi planta sé illa innrætt
sem gengur ekki alveg upp miðað
hugmyndir okkar um sálarlíf plantna.
Hafsteinn Hafliðason garðyrkju-
fræðingur hefur því stungið upp á
forskeytinu ama þar sem amagróður,
amagresi eða amaplanta er greinilega
ræktendum til ama. Hughrifin snúa
því að okkar afstöðu en ekki ætlaðri
skaphöfn viðkomandi plantna.
Þessi langi aðdragandi að stuttri
grein er settur hér fram til að skýra
undrun mína á viðbrögðum sumra
við hinni nýju skilgreiningu á ill-
gresi, „framandi ágeng tegund“,
sem er að finna í tölulið 8H í samn-
ingi Sameinuðu þjóðanna um fjöl-
breytileika lífsins sem Íslendingar
gerðust aðilar að árið 1993. Einkum
er það þó afstaða nokkurra ákafa-
manna hér á Fróni sem keppast nú við
að benda á nytjategundir í skógrækt
og krefjast þess að þeim verði fargað
í nafni óska um viðhald „líffræði-
legrar fjölbreytni“. Þykir reyndar
mörgum að sleppa mætti þeim hluta
hugtaksins sem vísar til fræða. Orðið
lífbreytileiki vísar til einkenna lífsins
en ekki fræðanna.
Þessi skilningur á samningnum
er nú nýverið notaður til að reyna
að hamla gegn nytjaskógrækt á
Íslandi. Ekki verði ráð nema í tíma
sé tekið til að verja stöðu Íslands sem
trjásnauðasta ríki Evrópu en hér nær
skógarþekja ekki tveimur prósentum
og er þó miðað við meðalhæð trjáa
sem ná yfir tvo metra en víðast hvar
annarstaðar er miðað við fimm metra
meðalhæð. Rétt er þó að geta þess að
Mónakó og Vatíkanið munu skáka
okkur í þessu tilliti.
Það vekur sérstaka athygli að
Landgræðslan (áður Landgræðsla
ríkisins) sem rekur uppruna sinn til
laga sem sett voru um skógrækt virð-
ist hafa sett það á stefnuskrá sína að
rétt sé að vara sérstaklega við ræktun
helstu trjátegunda og kvæma sem lík-
leg eru til að skila einhverjum nytj-
um. Nú í haust brá svo við að í aðal-
fréttatíma Ríkisútvarpsins var boðið
upp á langt viðtal við sérfræðing við
stofnunina sem lýsti því sem mikilli
skelfingu að ræktuð væri hér furu-
tegundin stafafura. Tegundin væri á
góðri leið að leggja stóran hluta gróð-
urlendis landsins undir sig og eyða
þannig þeim fátæklega lífbreytileika
sem hefði borist til landsins eftir
ísöld. Talin voru upp nokkur lönd þar
sem stjórnvöld væru þeim íslensku
árvökulli og væru nú þegar tekin til
við að hemja ræktun þessarar tegund-
ar. Til frekari áréttingar staðhæfði
sérfræðingurinn að stafafuran væri
„ágeng á heimsvísu“ sem væntanlega
setur kvaðir á íbúa Norður Ameríku
þar sem tegundin er landlæg að taka
nú vélsagir sínar til aukinnar notkun-
ar. Skömmu síðar birtist svo grein í
Kjarnanum eftir prófessor í plöntu-
vistfræði við Háskóla Íslands þar
sem tekið var undir mat sérfræðinga
hjá Landgræðslunni og kveðið enn
sterkar að orði um ógnir þær sem
þjóðarinnar biði ef ekki yrði látið af
ræktun stafafuru og þá væntanlega
ráðist í útrýmingu þeirra skóga þar
sem tegundin hefur verið gróðursett.
Var ógninni lýst þannig að hún væri
síst minni en slæmar afleiðingar af
hamfarahlýnun sem spálíkön gera
ráð fyrir. Undir lok greinarinnar var
svo látið að því liggja að sitkagren-
ið sem er ein öflugasta trjátegund-
in til timburframleiðslu á Íslandi
væri einnig varhugaverð í íslenskri
náttúru. Auk starfsmanna hafa tveir
fyrrum stjórnendur Landgræðslunnar
til langs tíma skrifað greinar bæði í
Morgunblaðið og Bændablaðið þar
sem sterklega er varað við ræktun
stafafuru á Íslandi. Í þessum grein-
um er tekið fram að sitkagrenið sé
ekki síður varhugavert en stafafuran
og barrtré almennt uppnefnd með
heitunum „villibarr“ og „villitré“
svo ekki fari framhjá neinum hversu
óæskilegar lífverur þessi tré séu.
Birki getur líka verið varhugavert
í skógrækt þó íslenskt sé?
Reyndar er það svo að Landgræðslan
beitir sér nú ekki eingöngu á móti
Óábyrgar kröfur um afnám
skógræktar á Íslandi
– Stafafura og sitkagreni eru nytjategundir í skógrækt en ekki framandi ágengar tegundir sem fara sem ‚lok yfir akur‘
Átta ára kynbætt birki í dæmigerðu sunnlensku skóglendi. Ógnar það lífbreytileikanum? Mynd / Þorsteinn Tómasson
Þorsteinn Tómasson.
Myndbirting rétttrúnaðar á ákvæði 8H í lífbreytileikasamningi. Starfsmaður Vatnajökulsþjóðgarðs með járnkarl að vopni
vegur að sjálfsáinni víðiplöntu af erlendum uppruna sem vantar réttan stimpil í vegabréfið. Mynd / Vefur Vatnajökulsþjóðgarðs