Bændablaðið - 24.02.2022, Blaðsíða 34

Bændablaðið | Fimmtudagur 24. febrúar 202234
2 SAMVINNUHREYFINGIN 140 ÁRA FIMMTUDAGUR 17. FEBRÚAR 2022
140 ára samvinnustarf. Útgefandi: Kaupfélögin. Ábyrgðarmaður: Einar Karl Haraldsson Umsjón: EKH/Innform ehf. Prentun Landsprent ehf.
Ólafur Ragnar Grímsson
Sjálfstæði – Framfarir – Lýðræði
Lærdómar fyrir framtíðina
„Þrasgjörn umræða um fiskikvótann lítur gjarnan fram hjá því að í Skagafirði er kvótinn í eigu félagsmanna
kaupfélagsins, hundraða íbúa í sveitunum, á Sauðárkróki og Hofsósi, í Varmahlíð og víðar. Hrein héraðseign.“
F
yrir röskri öld laut Ísland enn danskri stjórn. Framkvæmdarvaldið
var í höndum konungsins og ráðherra í Kaupmannahöfn. Erlendir
kaupmenn réðu víða versluninni. Sama gilti um siglingar. Dönsk
gufuskip voru tengingin við umheiminn.
Frá dögum Fjölnismanna og Jóns Sigurðssonar var baráttan fyrir
sjálfstæði kjarninn í félagshugsjón Íslendinga. Mörgum fannst miða ærið
hægt. Í áratugi var beitt neitunarvaldi gagnvart frumvörpum frá Alþingi.
Samþykktir um frjálsari verslun, stjórnarbætur og háskóla fengu ekki braut-
argengi í ráðuneytum hinnar dönsku tignar.
Þingeyjarsýslan var alla þessa tíð öflugt bakland forystumanna í sjálfstæðis-
hreyfingu Íslendinga. Bændurnir þar vel lesnir í evrópskum frelsisfræðum.
Ákváðu að taka höndum saman og stofna kaupfélag, ráða sjálfir verslun og
viðskiptum. Slík skipan byggðist á lýðræði. Allir félagsmenn með sama rétt.
Einn maður, eitt atkvæði. Hið nýja form sameinaði sjálfstæði, framfaravilja og
lýðræði.
Næstu árin fylgdu önnur héruð í kjölfarið og í kaupstöðum gerðu verka-
menn slíkt hið sama. Á skömmum tíma varð samvinnuhreyfingin að landsafli,
burðarási í baráttu fátækrar þjóðar fyrir bættum kjörum.
Nýir tímar. Samvinnufélögin í fararbroddi á flestum sviðum. Studd af
stjórnmálaflokkum bænda og verkafólks. Samanlagt fylgi þeirra ríflegur
meirihluti þjóðarinnar. Héruðin urðu í vaxandi mæli eigin herrar í viðskiptum
og verslun, útgerð og fiskvinnslu, landbúnaði og framleiðslu afurða.
Árangur Íslendinga, kjölfestan sem við byggjum á, verður ei skilinn til hlítar
nema þekkja vel sögu kaupfélaganna og samtakanna sem þau mynduðu. Sú
söguskoðun skerpir sýn á mikilvægi lýðræðis. Kaupfélögin voru nefnilega
byggð á vilja fólksins, félagsmanna. Stjórnendurnir þurftu að mæta á deilda-
fundum og standa fyrir máli sínu. Bændur og verkafólk gáfu þeim það stund-
um óþvegið. Aðalfundi Sambandsins sóttu fulltrúar af öllu landinu. Létu í sér
heyra. Kusu stjórn.
Vissulega breyttist eðli valdsins eftir því sem samvinnuhreyfingin varð að
risa á fjölmörgum sviðum atvinnulífsins. Kannski var SÍS á endanum orðið of
stórt. Áttaði sig heldur ekki á breyttum tengslum við bankana og eðli verð-
tryggingar lána sem lögfest var í fyllingu tímans. Sumir stjórnendanna misstu
líka síðustu árin að mestu jarðsambandið sem áður fyrr var líftaugin, virðing-
una fyrir vilja félagsmanna. Gleymdu að gæta jafnan að lýðræðinu.
Í norðlensku héraði naut kaupfélagið þó sterkra róta, fyrirhyggju félags-
manna og forystu sem hélt tryggð við hagsmuni fólksins, sinnti uppbyggingu
og horfði til framtíðar. Byggðarlagið gat áfram treyst á öflugt atvinnulíf.
Haggaðist varla í hruninu. Þökk sé burðarásum kaupfélagsins.
Þrasgjörn umræða um fiskikvótann lítur gjarnan fram hjá því að í Skaga-
firði er kvótinn í eigu félagsmanna kaupfélagsins, hundraða íbúa í sveitunum,
á Sauðárkróki og Hofsósi, í Varmahlíð og víðar. Hrein héraðseign. Væri út-
gerðin alls staðar í samvinnuformi nytu Íslendingar nú þegar raunverulegrar
lýðræðiseignar á kvótanum.
Víða um heim hafa samvinnufélög haldið áfram að dafna. Öflug í Evrópu
og einnig vestan hafs. Bandaríkin eru merkilegur jarðvegur nýsköpunar í sam-
vinnustarfi. Jafnvel fyrirtæki í tæknigreinum, hugbúnaði og fjölmiðlun sækja
fyrirmyndir í kaupfélögin. Gera samvinnu og lýðræði að hornsteinum.
Upplýst ung kynslóð nýrrar aldar er í öllum álfum að ganga í smiðju sam-
vinnuformsins. Sér það sem spennandi valkost. Í betri takti við breytta tíma
en gamlar venjur auðhyggjunnar.
Þegar 140 ár eru frá samkomu bændanna í Þingeyjarsýslu og 120 ár frá
stofnfundi Sambandsins á Ystafelli væri vel þess virði að horfa á ný til lær-
dóma þessarar merku sögu og fordæmanna sem nú má finna í Evrópu, Am-
eríku, Asíu og víðar.
Krafa tímans er enn meira sjálfstæði, réttur almennings og héraða, þjóðar-
innar og samfélags, framfarir á öllum sviðum með lýðræðisreynslu og stjórn-
skipan jafnréttis að leiðarljósi.
Í þessum efnum geymir saga samvinnustarfs á Íslandi og víðar um veröldina
dýrmæta lærdóma. Fjársjóð á vegferð okkar til framtíðar.
Á elleftu stundu hins ellefta dags ellefta mánaðar
ársins 1918, var vopnahléssamningur milli banda-
manna í fyrri heimsstyrjöldinni og Þjóðverja undir-
ritaður í franska bænum Compiègne. Það var því
varla tilviljun, heldur til marks um nýtt og sögulegt
vopnahlé, að samningar milli Landsbankans og
Sambands íslenskra samvinnufélaga um að færa
eignir SÍS í sérstakt eignarhaldsfélag bankans til
úrvinnslu og lúkningar skulda voru undirritaðir
11. nóvember, kl. 11:00 í Austurstræti 11 árið
1992. Þegar upp var staðið tapaði Landsbankinn
ekki á þessum samningi og um 75% af þeim
rekstri og Sambandseignum sem yfirteknar voru
héldu áfram með einum eða öðrum hætti í at-
vinnulífinu undir öðru eignarhaldi.
Jakob Bjarnason viðskiptafræðingur var einn
þeirra sem tóku þátt í að greina heildarrekstur
Sambandsins og meta virði hans á þessum tíma og
stýrði hann úrvinnslu yfirtökunnar fyrir hönd
Landsbankans.
Gjaldþrot, yfirtaka eða úrvinnsla?
„Þegar ég var ráðinn í bankann 1988 atvikaðist
það þannig að mér var falið verkefni við mat og úr-
vinnslu skuldaskilamála hjá bankanum. Fyrsta
stóra verkefnið sem ég vann að var gjaldþrot Ála-
foss, sem var að hluta til í eigu Sambandsins. Þar
var líklega í fyrsta skipti stofnað til sérstaks
rekstrarfélags í eigu banka sem tók yfir allar eignir
þrotabúsins til áframhaldandi úrvinnslu. Þar sem
þetta var líklega í fyrsta skipti sem svona var reynt
hér á landi voru settar þröngar skorður varðandi
þessa yfirtöku af hálfu Seðlabankans. En þarna var
komið ákveðið fordæmi sem átti eftir að nýtast vel
rúmlega ári síðar er Sambandið var gert upp.“
Sambandið var umsvifamesta atvinnufyrirtæki
landsins á tuttugustu öldinni. Það hafði veruleg
áhrif á atvinnuhætti, verktækni, félagsmál og
stjórnmál landsmanna á umsvifatíma sínum, eins
og sagt hefur verið. Að mati Jakobs vantaði yfirsýn
æðstu stjórnenda á þessum fjölþætta rekstri. Sam-
bandið var alls staðar, í iðnaði, útgerð, skipaflutn-
ingum, verslunarrekstri, sjávarafurðasölu, búvöru-
rekstri og heildsölu. Reksturinn hafði verið
brotinn upp í sex sjálfstæð hlutafélög 1990-1991
en Sambandið stundaði enn lántökur eins og ríki í
ríkinu bæði heima og erlendis og studdi við rekst-
ur samstarfsfélaga sinna án þess að þau væru endi-
lega í arðsömum rekstri. Einkum var verslunar-
deild Sambandsins erfiður biti og vöruhúsið
Mikligarður stóra vandamálið. Þrátt fyrir að
Landsbankinn keypti 52% hlut Sambandsins í
Samvinnubankanum var ástandið ósjálfbært.
Hambros banki hafði lýst áhyggjum vegna lántöku
Sambandsins erlendis og óttast var um lánshæfi Ís-
lands í því sambandi. Landsbankinn gaf út ígildi
sjálfskuldarábyrgðar vegna Sambandsins og gerði
upp erlendar skuldir þess til þess að firra vandræð-
um. Í september 1992 blasti greiðsluþrot við Sam-
bandinu og valkostirnir voru gjaldþrot, yfirtaka
eða úrvinnsla skulda í sérstöku eignarhaldsfélagi.
Mikil framsýni ráðandi aðila
„Ég tel að það hafi lýst mikilli framsýni að ráð-
andi aðilar í Sambandinu og Landsbankanum
völdu að fara skuldaúrvinnsluleiðina. Það er sann-
ast mála að við gjaldþrot glatast 40 – 50% af fyrir-
liggjandi verðmætum. Þau hverfa upp í reyk á
brunaútsölum, gufa upp vegna tafa og vandræða í
ákvarðanatöku og valda alls kyns tjóni hjá öðrum
viðskiptaaðilum en þeim sem aðild eiga að gjald-
þrotinu. Niðurstaðan varð sú að 75% þeirra við-
skipta sem Sambandið stóð fyrir átti sér framhalds-
líf, annaðhvort í lífvænlegum félögum eða sem
hluti af félögum sem yfirtóku einstakar einingar.
Það var vel af sér vikið miðað við þau miklu umsvif
sem Sambandið hafði í landinu. Eins og gengur og
gerist hafa svo einhver félaganna sem voru yfirtek-
in og seld aftur horfið af sjónarsviðinu.“
Eignarhaldsfélagið Hömlur vann úr 3 til 4 millj-
arða króna tapsáhættu Landsbankans sem er lík-
lega um 30 milljarðar á núverandi verðlagi.
„Niðurstaðan varð sú, þegar unnið hafði verið
úr málum, tekið til í rekstri og eignir seldar, að þá
tapaði Landsbankinn engu. Þegar málið var gert
upp nokkrum árum eftir að skuldauppgjörið átti
sér stað kom í ljós að Landsbankinn hafði fengið
fyrir sínum skuldum og þeim skuldum sem bank-
inn tók á sig vegna hinna erlendu fjármögnunar-
aðila Sambandsins. Auk þessa fékk bankinn um
3% vexti á skuldastöðuna en þá er ekki allur um-
sýslukostnaður bankans reiknaður inn í dæmið.
En þetta má teljast vel sloppið og stefnan sem tek-
in var samfélagslega ábyrg, eins og sagt er nú til
dags. En auðvitað voru ágreiningur og átök um
þessi endalok Sambandsins sem stórfyrirtækis.
Sumir viðskiptavinir Landsbankans urðu ósáttir
og minnkuðu eða hættu viðskiptum sínum við
Landsbankann í kjölfarið. Það segir sína sögu.“
Klukkan 11, 11.11. í Austurstræti 11
„Viðsemjendur höfðu allan tímann húmorinn í
lagi og það var ágætlega í stíl Sverris Her-
mannssonar bankastjóra og Sigurðar Markús-
sonar, stjórnarformanns Sambandsins, að samn-
ingar skyldu vera undirritaðir kl. ellefu, ellefta
ellefta í Austurstræti ellefu,“ segir Jakob að lokum.
Veldi Sambandsins og mótvægi þess við önnur
stórveldi í viðskiptalífinu var lokið en viðskipti
sem það hafði haft með höndum héldu áfram með
viðunandi hætti.
Valkostirnir 1992 voru gjaldþrot, yfirtaka eða úrvinnsla skulda í sérstöku eignarhaldsfélagi
Landsbankinn tapaði engu á Sambandinu
Morgunblaðið/Ásdís
Jakob Bjarnason stýrði úrvinnslu í kjölfar yfirtöku Landsbankans á Sambandseignum.
„Markmiðið með yfirtöku
Landsbankans á dótturfélög-
um SÍS í skuldauppgjörinu
1992 var að koma í veg fyrir
brunaútsölu á þeim.“
24 2