Bændablaðið - 12.01.2023, Blaðsíða 50

50 Bændablaðið | Fimmtudagur 12. janúar 2023
Sífellt fleiri jarðarbúar gera
sér grein fyrir að losun gróður-
húsalofttegunda, einkum kolefnis
(í formi CO2), ógnar framtíð
mannkyns.
Samdráttur
í losun virðist
því brýnasta
viðfangsefni
heimsbyggð-
arinnar, um
það mikið rætt
og ritað og
margvíslegar
breytingar fyrir-
hugaðar eða komnar til framkvæmda.
Við slíkar aðstæður verður að gera ráð
fyrir að ekki séu allir á einu máli og
veruleg hætta á að hagsmunaöfl dragi
umræðu og jafnvel framkvæmdir í
farvegi sem ekki eru endilega þeir
réttustu eða skynsamlegustu.
Svo sem vænta má er ljósinu m.a.
beint að helstu atvinnuvegunum enda
þeir hreyfiaflið.
Matvælaráðherra setti nýlega fram
sýn á matvælaframleiðslu árið 2040
og þar segir í fjórða lið:
„Matvælaframleiðsla er kol­
efnis hlutlaus og kolefnisjöfnun
byggir á náttúrumiðuðum lausnum
sem samræmast alþjóðlegum
skuldbindingum.“
Því virðist ljóst að atvinnuvegir,
ekki síður sauðfjárrækt en aðrir, eiga
mikið undir því að mælieiningar
kolefnislosunar/bindingar séu traustar
og óvilhallar.
Losun/binding jarðræktar

Í almennri umfjöllun um
kolefnislosun í sauðfjárrækt virðast
tveir þættir afgerandi, þ.e. losun frá
framræstu ræktarlandi og losun metan
frá meltingarvegi. Í grunngögnum
losunarbókhalds er gert ráð fyrir að
losun CO2 frá framræstu ræktarlandi
sé um 19,5 tonn CO2 ígilda á ha á
ári, ýmsir fyrirvarar eru þó gerðir við
þessa niðurstöðu. Nýlegar rannsóknir
hafa þó sýnt allt aðra niðurstöðu.
Gunnhildur Eva Gunnarsdóttir (A
novel approach to estimate carbon
loss from drained peatland in
Iceland) áætlaði í rannsókn sinni
sem birt var 2017 að langtímalosun
CO2 á framræstu landi væri að
meðaltali 6,2 tonn á ha á ári í þeim
jarðvegi sem athugunin náði til.
Þóroddur Sveinsson og fleiri gerðu
sambærilegar rannsóknir á framræstu
landi á tveimur stöðum í Skagafirði, í
Kýrholti og í Hegranesi (Langtímatap
kolefnis í framræstu ræktarlandi).
Meðaltal mælinga í Kýrholti sýndu
5,1 tn CO2 árlega meðallosun á
ha frá framræslu fyrir 70 árum. Í
Hegranesi virtist árleg meðallosun
1,0 tn CO2/ ha yfir 55 ára tímabil.
Rétt er að nefna að í rannsóknum
Gunnhildar voru efstu 5 cm jarðvegs
í framræsta landinu undanskildir og
kolefnisbinding vegna ræktunar
því raunar ekki inni í niðurstöðum.
Því mælir rannsóknin ekki mismun
nettólosunar í framræstu og
óframræstu landi.
Meðaltal þessara þriggja niður-
staðna sýnir um 4,1 tn CO2/ha árlega
losun og verður sú losun lögð til
grundvallar við útreikninga hér að
neðan. Hafa verður þó í huga að
hér er áætluð árleg meðallosun yfir
lengri tíma en afar ólíklegt er að árleg
losun sé jöfn yfir tímabilið og ætla
má að hún sé mest fyrst og lítil sem
engin eftir ákveðinn árafjölda.
Mismunur á grunngögnum
losunarbókhalds og ofangreindum
tölum úr nýjum innlendum
rannsóknum er svo mikill að þörf á
frekari rannsóknum virðist augljós.
Ýmsir þættir geta valdið þessum
mikla mun. Því er ef til vill nærtækast
að velta fyrir sér hvað gerist í raun
þegar land er framræst og síðan tekið
til ræktunar. Ætla má að fyrst eftir
framræslu sé veruleg kolefnislosun
þegar aukið loft kemst að efstu
jarðlögum framræsta landsins.
Líklegt er að með hverju ári sem
líður dragi úr kolefnislosun því
laust kolefni í efstu lögum gengur
til þurrðar en kolefni í neðri lögum
þornar minna og sumarhitinn nær
best til efstu laganna. Líkur virðast
því á að kolefnislosun frá eldri
framræslu (30 ára?) sé lítil. Hér
verður að hafa í huga að yfir 90% af
íslenskri framræslu er eldri en 30 ára.
Þegar framræst land er tekið til
ræktunar hefst jafnan kolefnisbinding
í efstu jarðlögum (5 cm?).
Nýleg safngreining á fjölda
rannsóknaniðurstaðna alls staðar að
úr heiminum sýnir að búfjáráburður
eykur mjög í kolefnisforða jarðvegs
og enn frekar ef einnig er borinn á
tilbúinn áburður (Gross, Glaser
2021). Áhrifin eru mest hlutfallslega
í köldu loftslagi og þar sem
kolefnisinnihald jarðvegsins er mjög
lágt (ÞS og fl 2022).
Raunhæft virðist því að ætla að í
túnum sem framræst voru fyrir nokkru
(30 ár?) og hafa síðan veri tekin til
ræktunar og fengið búfjáráburð lengi
sé í raun árleg kolefnisbinding en
ekki 19,5 tn CO2 losun á ha.
Kolefnisjafnvægi í landbúnaði er
vel lýst með eftirfarandi setningu:
Kolefnishlutleysi vísar til þess
að losun og binding kolefnis sé í
jafnvægi, þ.e. að losun koldíoxíðs og
annarra gróðurhúsalofttegunda sé
ekki meiri en það magn kolefnis sem
fjarlægt er úr andrúmsloftinu, t.d.
með því að binda það í jarðvegi eða
gróðri eða með öðrum hætti.
Í því ljósi er vert að velta fyrir sér
eðli heyöflunar með grasrækt. Á túnum
í góðri rækt (með búfjáráburði) eru
fjarlægð í heyi a.m.k. 4 tonn þurrefnis
af hverjum ha. Kolefnisinnihald heys
er nálægt 45% þurrefnis sem svarar
til að bundin séu og flutt burt um
1,8 tn C (ígildi 6,6 tn CO2) af ha
árlega. Þá er ótalið það sem binst í
rótum og jarðvegi. Til samanburðar
má nefna að vaxtarmikill skógur er
talinn binda árlega 6–10 tn CO2/ha
yfir vaxtarskeiðið.
Sé hluta heysins skilað landinu
aftur sem búfjáráburði, gjarnan 2-3
tonn þe/ha, myndar verulegur hluti
þess jarðveg og þar með verulega
kolefnisbindingu.
Bindist helmingur búfjár-
áburðarins í jarðvegi gætu bundist
af ofangreindu magni um 0,6 tn C/
ha árlega sem svarar til bindingar
2,2 tn CO2/ha. Þá eru ótalin jákvæð
áhrif búfjáráburðar á kolefnisbindingu
grasróta og annarra lífvera í jarðvegi.
Grasrækt á þegar framræstu
landi til framleiðslu sauðfjárafurða
gæti því verið virk leið til
kolefnisbindingar.
Útreikningar á losun metan
Í umfjöllun um kolefnisbindingu
sauðfjárræktar er losun metan talin
valda miklum gróðurhúsaáhrifum
vegna sterkra áhrifa þess. Þetta er
aðeins rétt að vissu marki því metan
CH4 er mjög óstöðug lofttegund
og kolefnið umbreytist í CO2 á
nálægt 10 árum. Frá atvinnuvegi
sem hefur verið í jafnvægi síðustu
10 ár hverfur því árlega jafn mikið
metan úr andrúmslofti og kemur
inn. Þessu er ágætlega lýst af Jóni
Guðmundssyni-Greining á losun
gróðurhúsalofttegunda frá íslenskum
landbúnaði- LbhÍ 2016 en þar segir:
„Sameindarþyngd CH4 er um 16
en sameindarþyngd CO2 um 44.
Við umbreytingu CH4 í CO2 (oxun
og vatnsmyndum virðist stuðullinn
því nálægt 44/16 = 2,75 en ekki 25
eins og gert er ráð fyrir í mati á
loftslagsáhrifum CG4 losunar. Er þá
horft til þess að CH4 eyðist á 10–12
árum og sé atvinnugrein í jafnvægi
eyðist jafn mikið og losnar af CH4.“
Við mat á loftslagsáhrifum
metan frá sauðfjárrækt virðist því
rétt að margfalda magn metan með
2,75 í stað 25 sem víðast virðist gert.
Samanburður mismunandi
reiknistuðla
Í nóvember 2017 var birt skýrsla unnin
af Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins
(RML) að beiðni umhverfis- og
auðlindaráðuneytisins, nefnist
skýrslan Losun gróðurhúsalofttegunda
frá landbúnaði. Svo sem vænta
mátti byggði skýrslan á opinberum
losunarstuðlum verkbeiðanda og er
nánast án fyrirvara um öryggi stuðla
en slíka fyrirvara er þó víða að finna í
grunngögnum sem skýrslan byggir á.
Í inngangi skýrslunnar segir:
„Áætlað er að hún nýtist sem
grunnur í vegvísi um minnkun á
losun gróðurhúsalofttegunda frá
landbúnaði á Íslandi.“
Fjallað er um tvö sauðfjárbú í
skýrslunni og fer hér á eftir í
töflu 1 endurreikningur á losun
gróðurhúsalofttegunda frá þeim
býlum, með þeim reiknistuðlum sem
rökstuddir hafa verið hér að ofan.
Sá endurreikningur er birtur, með
góðfúslegu leyfi viðkomandi bænda,
til að sýna hve miklu mismunandi
stuðlar breyta, breyttar tölur eru
skáletraðar og feitletraðar.
Svo sem fram kemur í
töflunni gjörbreyta endurskoðaðir
reiknistuðlar reiknuðu kolefnisjafn-
vægi sauðfjárframleiðslu viðkomandi
búa, séu þeir raunhæfir virðist auðvelt
að ná kolefnishlutleysi sauðfjárbúa
með skynsamlegri bústjórn.
Vart þarf að fjölyrða um skaðleg
áhrif þess að nota rangar aðferðir við
útreikninga á kolefnislosun/bindingu
í sauðfjárrækt. Þeim áhrifum er ef til
vill best lýst með eftirfarandi tilvitnun
í Morgunblaðið:
„Fræðimenn við Landbúnaðar­
háskóla Íslands hafa þannig reiknað
út að losun við framleiðslu á einu
kílói af íslensku lambakjöti sé
svipuð og af flugferð frá Íslandi
til meginlands Evrópu“ (Ólafur
Stephensen Mbl. 17.12. 2022).
Sauðfjárbændur geta ekki
sætt sig við að orðspor atvinnu-
greinarinnar verði eyðilagt með illa
rökstuddum lykiltölum og villandi
túlkun annarra talna.
Ari Teitsson,
stoltur fjáreigandi í 78 ár.
LESENDARÝNI
Þankar um kolefnislosun/bindingu í sauðfjárrækt
Ari Teitsson.
Mælifellsá Hafrafellstunga
Losun/Binding-Landnýting tonn CO2 ígildi tonn CO2 ígildi
fyrri reikn endurreikn fyrri reikn endurreikn
Framræst votlendi 1203,2 253 247,7 52,1
Ræktun á steinefnajarðvegi -2,2 -2,2 -24,1 -24,1
Uppgræðsla -676,2 -676,2
Skógrækt -232,3 -232,3 -31,3 -31,3

Tilbúinn áburður frl, flutn, glaðloft 51,2 51,2

Metan frá meltingarvegi 56,9 6,6 244,8 26,9
Metan v. geymslu búfjáráb. 1,2 0,1 31 3,4
Glaðloft vegna geymslu búfjáráb. 2,2 2,2 9 9
Glaðloft v. notkunar búfjáráb 34,2 34,2 73,2 73,2

Aðföng 2,7 2,7 6 6
Samtals 1065,9 64,3 -68,7 -509,8
Verulegar verðhækkanir á
ýmsum aðföngum undan-
farna mánuði hefur sett
búskap í landinu í uppnám
og æ erfiðara reynist fyrir
bændur að ná endum saman.
Raforkukostnaður er stór
hluti þess kostnaðar sem
bændur þurfa að standa undir.
Raforkukostnaði má skipta
í tvennt, þ.e. keypt raforka
per kWst og flutningur raforkunnar. Samkvæmt
upplýsingum á aurbjorg.is (28.12.2022) þá er
kaupverð hverrar kWst frá um 7 til 9 krónur og reikna
má með að flutningur raforkunnar sé á svipuðu verði
án niðurgreiðslu sem t.d. garðyrkjubændur njóta,
eða samtals kostnaður um 14 til 18 krónur á hverja
kWst við mæli búsins.
Vindorkan var notuð á Íslandi til raforkuframleiðslu
hér áður fyrr. Á 19. öld voru tvær vindmyllur notaðar
í Reykjavík til kornmölunar, önnur reist árið 1830
og hin 1847. Bændur nýttu sér litlar vindrafstöðvar,
sem voru töluvert algengar, þegar sveitir landsins
voru rafvæddar.
Nú býðst bændum að kaupa vindknúnar
einkarafstöðvar sem lækkað geta raforkukostnað
umtalsvert. Um er að ræða einkarafstöðvar sem falla
vel að íslenskum aðstæðum, þola vindstyrk allt að
59,5 metrum á sekúndu og koma með 5 ára ábyrgð frá
framleiðanda. Með kaupum á slíkri vél geta bændur
lækkað raforkukostnað sinn um 25-40%, einangrað
sig að miklu leyti frá framtíðar verðhækkunum á
raforku og flutningskostnaði og bætt raforkuöryggi
sitt ef raforkufall verður hjá miðlægri veitu.
Dæmið sem hér er sett upp byggir á lausn sem
tengist áfram miðlægu dreifineti sem þýðir að þegar
vindurinn blæs ekki þá kaupir bóndinn rafmagn
af sinni veitu líkt og áður. Að sama skapi þá getur
hann selt inn á netið umframorku ef einhver er.
Hagkvæmast er þó að stilla stærð og framleiðslu sem
næst núverandi notkun til að hámarka efnahagslegan
ávinning bóndans.
Íslensk lög og reglugerðir undanskilja 1 MW og
minni raforkuver frá virkjanaleyfi Orkustofnunar
og vindmyllur sem eru 25 metrar á hæð (vængur í
hæstu stöðu) frá kostnaðarsömu umhverfismati. Hæð
16 metra turns eða lægri, með væng í hæstu stöðu
er þannig undir viðmiðunum laga nr. 111/2021 um
umhverfismat framkvæmda og þarf því ekki að fara
í umhverfsmat. Sækja þarf um byggingarleyfi fyrir
einkarafstöðina.
Magnús Jóhannesson,
framkvæmdastjóri Smáorku ehf.
Lægri raforkukostnaður bænda
Magnús
Jóhannesson.
5 kW vindknúin einkarafstöð á 9 metra háum turni.
Tafla 1.