Bændablaðið - 12.01.2023, Blaðsíða 52

52 Bændablaðið | Fimmtudagur 12. janúar 2023
LESENDARÝNI
Misjafnt var
eftir tímabilum
hvor búgreinin
tók meira af
starfstímanum.
Ég tel mig alltaf
hafa haft mikinn
áhuga á báðum
búgre inunum
þó að áhuginn á
sauðfé hafi alla tíð haft yfirhöndina.
Ég hef einnig haft þörf fyrir að reyna
að miðla á prenti einhverri af minni
þekkingu og sú þörf lifir enn með mér
þrátt fyrir háan aldur og skýrir ástæðu
þessa greinaflokks.
Ætlun mín er að setja hér saman
smá greinaflokk sem verður talsvert
ólíkur flestu sem ég hef áður skrifað.
Í stað þess að endursegja greinina
sem ég ætla að kynna er ætlun mín
að blanda efnið mörgu sem ég tel mig
vita um efnið, sérstaklega um íslenskt
sauðfé. Það er heilmargt.
Yfirlitsgreinin og
höfundar hennar
Rammann ætla ég að sækja í
nýútkoma yfirlitsgrein um efnið sem
greinarflokkurinn tekur nafn sitt af.
Hún birtist í franska ritinu „Genetics
Selection Evoluton“ sem er eitt
virtasta rit á sviði búfjárkynbótafræði
í heiminum. Eitthvað hafa útgefendur
séð við greinina því að þeir hafa
flaggað henni á heimasíðu ritsins frá
útkomu hennar í byrjun september.
Þannig yfirlitsgreinar sem eru vel
unnar eru gullnámur þegar verið er
að fjalla um tiltekið efni og gefa yfirlit
um þær niðurstöður sem er að sækja
í bitastæðustu fræðigreinar um efnið.
Heiti greinarinnar í slæmri
þýðingu gæti verið „Erfðafræði
svipfarsþróunar hjá sauðfé;
erfðatæknileg skoðun á genum
sem valda útlitsbreytileika“ (á
ensku Genetics of the phenotypic
evolution in sheep: a molecular look
at diversity-driving genes“).
Höfundar greinarinnar eru sjö að
tölu og koma sex frá ýmsum háskólum
í Kína en einn er frá Egyptalandi.
Hvorki þekki ég haus né sporð á
þessum fræðimönnum eða stofnunum
sem þeir starfa við. Allt virðast þetta
samt hátt skrifaðir vísindamenn og
virtar vísindastofnanir sem þeir starfa
við. Ég lét mér nægja að leita að fyrsta
höfundi greinarinnar og stofnuninni
sem hann starfar við. Stofnunin virðist
háskóli í norðvesturhluta Kína sem
hefur virtar landbúnaðardeildir m.a.
á sviði erfðavísinda tengdum sauðfé
og geitum þar sem aðalhöfundurinn
starfar. Hann heitir Peter Kalds
en ekki tókst mér að finna neinar
persónulegar upplýsingar um hann
eins og námsferil og stöður. Út frá
greinum þar sem hann er aðalhöfundur
sést að hann hefur vítt rannsóknarsvið.
Þannig fann ég greinar eftir hann um
ýmiss konar erfðatæknirannsóknir
sem tengdist jafn ólíkum hlutum og
frjósemisgenum, vöðvagenum hjá
Texel fé og rófulengd hjá sauðfé.
Það síðasta segir hann að sé ákaflega
mikilvægt vegna aðlögunar sauðfjár
að erfiðum umhverfisaðstæðum.
Þetta er því hópur sem kemur úr
talsvert öðru umhverfi en við sem
störfuðum í vestur-evrópsku eða
norður-amerísku umhverfi. Þetta kann
að setja aðeins svip á greinina þar sem
jöfnum höndum er vitnað í rannsóknir
úr margs konar umhverfi meðan við
erum langvanastir greinum sem runnar
eru úr okkar eigin umhverfi. Einnig
eru hugtök eins og til dæmis ríkjandi
og víkjandi erfðir og fjölmörg fleiri
meginhugtök sjaldséð í greininni.
Þetta ætti samt ekki að koma að
sök. Þá virkar stundum undarlega að
vitnað er í alelstu rannsóknir og þaðan
síðan stokkið beint í erfðatæknilegar
rannsóknir allra síðustu ára.
Hlutur Íslendinga
Fanga er leitað víða og samtals
eru 362 tilvitnanir í greininni.
Höfundar skilja að líkindum ekki
íslensku. Tvær tilvitnanir eru samt
í íslenska vísindamenn. Það eru
Stefán Aðalsteinsson og Ólafur R.
Dýrmundsson. Grein Stefáns er
um fund hans á litleysingjum hjá
íslensku sauðfé sem var merkilegur
fundur að því leyti að þetta mun
fyrsta skráða tilfelli litleysis hjá
sauðfé í heiminum. Stefán er hins
vegar heimsþekktur í sambandi við
rannsóknir sínar á litaerfðum hjá
sauðfé og það víðar en hér á landi.
Þar er doktorsritgerð hans biblía
flestra í þessum fræðum auk erinda
á heimsráðstefnum bæði í kynbóta-
og erfðafræði og sauðfjárrækt auk
yfirlitsgreina í þekktum fræðibókum
um sauðfjárrækt.
Litaerfðir eru samt stærsti kafli
yfirlitsgreinarinnar sem við ætlum að
skoða hér í framhaldinu. Tilvitnun í
Ólaf er hins vegar að í fréttabréfi til
sauðfjáreigenda vestanhafs sem hann
skrifaði þeim reglulega segir hann
að ferhyrnt sauðfé finnist á Íslandi.
Ólafur hefur til þessa áreiðanlega
ekki litið á sig sem vísindamann á því
sviði sem yfirlitsgreinin fjallar um.
Hann er aftur á móti heimsþekktur
vegna rannsókna sinna á kynþroska
hjá sauðfé og mörgum tengdum
eiginleikum hjá sauðfé.
Efnið sem greinin fjallar um hefur
aldrei verið stórt rannsóknarsvið
hér á landi fyrir utan rannsóknir
Stefáns Aðalsteinssonar þó að mörg
skemmtileg verkefni á þessu fagsviði
hafi verið unnin af nemendum í
búvísindanámi á Hvanneyri. Stefán
var óumdeilanlega einhver þekktasti
vísindamaður heims á sviði litaerfða
hjá sauðfé auk þessa sem hann var
ákaflega liðtækur á fjölmörgum
fleiri sviðum búfjárerfðafræði, m.a.
því sviði sem ég tel koma næst þessu
sem sem er þegar verið að fjalla um en
það er erfðir á erfðagöllum hjá sauðfé.
Annar Íslendingur hefur einnig
öðlast heimsfrægð á því sviði sem
greinin fjallar um án þess að vera
þar að nokkru getið. Það var Páll
Zophoníasson. Páll fékk þó sökum
ótrúlegra mikilla starfa sinna á
öðrum sviðum, og þar mest að
nautgriparækt, aldrei mikinn tíma
til að sinna erfðarannsóknum á
sauðfé. Samkvæmt skrifum Páls
frá þeim tíma hafði hann hins vegar
ótrúlega þekkingu á sviði erfða- og
kynbótafræði búfjár. Greinin sem
hann varð frægastur fyrir fjallar
um erfðir á gulri fitu hjá sauðfé.
Birtist hún á dönsku þannig að
fleiri en Íslendingar gátu lesið hana.
Þessa grein hefði ekki nema hreinn
snillingur, sem hefur öll fræðin á
hreinu, getað skrifað.
Greinin sem við ætlum að skoða
nánar vitnar hins vegar í grein eftir
Willam E. Castle sem var einn frægasti
erfðafræðingur Bandaríkjanna á fyrri
hluta 20. aldar. Grunur fellur hins
vegar á höfunda yfirlitsgreinarinnar
um að hafa ekki lesið grein Castle
vegna þess að þegar hún er lesin
stendur í henni að Castle hafi þá
nýverið frétt, gegnum annan mann,
að á Íslandi væri maður að nafni Páll
Zophoníasson sem hefði fundið að
gul fita væri eiginleiki sem stýrðist af
víkjandi erfðum í einu erfðavísasæti.
Castle skrifar því þessa grein til að
segja frá eiginleikanum hjá sauðfé
fyrsta sinni og samkvæmt sinni
þekkingu þá væri þennan eiginleika
hvergi að finna í heiminum nema á
Íslandi. Það er þekking sem breyst
hefur verulega í áranna rás.
Eiginleikar sem fjallað er um
Ekki er hægt að enda þennan fyrsta
hluta greinaflokksins nema vitna
smávegis til yfirlitsgreinarinnar
sem við ætlum að spinna út frá
efni hennar greinaflokkinn sem hér
byrjar. Í yfirliti sem birt er í upphafi
hennar segir að henni sé ætlað að
segja frá áhrifum fjölda eiginleika á
breytileika í útliti sauðfjár á hluti eins
og lit, horn, dindil, ull, eyru, júgur,
hryggjarsúluna auk annarra hluta hjá
sauðfé. Genin sem ráða miklu um
svipfarsbreytileika þessara hluta hafa
verið rannsökuð sem skapað hefur
þekkingu um hvernig erfðir ráða
miklu um þróun margra eiginleika
í fjárbúskap.
Jón Viðar Jónmundsson,
sjálfstætt starfandi
búvísindamaður
Erfðafræði útlitseinkenna sauðfjár
– Fyrsti hluti
Stefán Aðalsteinsson var einn fremsti vísindamaður
heimsins um litaerfðir sauðfjár.
Mynd / Myndasafn Bændablaðsins
Ég hef allan minn starfsferil, sem spannar orðið nær fimm áratugi,
starfað á einhvern hátt í tengslum við íslenskan landbúnað. Vinnan
hefur verið bæði við rannsóknir, leiðbeiningar og kennslu og verksviðið
hefur verið tengt mest kynbótum nautgripa og sauðfjár tveggja
aðalframleiðslugreina íslensks landbúnaðar.
Jón Viðar
Jónmundsson.
Páll Zophoníasson er þekktastur sem mesti frumkvöðull í
nautgripakynbótum hér á landi. Hann skrifaði heimsþekkta
grein þar sem í fyrsta sinn er í heiminum lýst víkjandi
erfðum á gulri fitu hjá sauðfé. Mynd / Alþingi.is
Árið 2022 var sögulegt, eftir
tveggja ára baráttu við Covid-19
sjúkdóminn, sem er þó alls ekki
lokið, braust út stríð í Evrópu.
Þessir atburðir hafa leikið efnahag
heimsins grátt.
Þær áskoranir
sem við stöndum
frammi fyrir má
þó að einhverju
leyti rekja til
breytinga sem
áttu sér stað
áður en Covid
-19 faraldurinn
skall á.
Matvælaverð heima og heiman
Verðbólga lék flest lönd heims grátt
á árinu 2022. Sem dæmi reyndist
tólf mánaða verðbólga í löndum
ESB, miðað við nóvembermánuð,
vera 11,1% að meðaltali en á
sama tíma hækkaði matvælaverð
um 18,3%.
Hér á landi mældist á sama
tíma 9,3% verðbólga og verð á
matvælum hækkaði um 10,4% sama
tíma. Reyndist það minni hækkun en
í nokkru landi innan ESB.
Sem dæmi hækkaði verð á mjólk,
ostum og eggjum að meðaltali
um 26,7% innan ESB á meðan
hækkunin hér á landi nam 12,2%.
Á nýju mælaborði ESB um
fæðuöryggi má með auðveldum
hætti nálgast þessar upplýsingar
fyrir lönd ESB. Það kemur eflaust
mörgum á óvart að sjá Ísland
sitja í neðsta sæti í þessum hópi
en má án vafa rekja til þess að
hækkanir á orkuverði hafa hingað
til ekki lagst með jafn miklum
þunga á virðiskeðjuna hér á landi
samanborið við þessi nágrannalönd.
Á orkukreppan sér dýpri rætur?
Stríðið í Úkraínu hefur ýtt undir
hækkanir á orkuverði síðustu
misseri. Staðan var þó viðkvæm
fyrir.
Í nýlegu viðtali í Green European
12,2
14,2 15,1 15,9
18,4 18,8
20,9 21,0 21,0 21,3
23,7 24,2 24,8 25,3 25,5 26,3 26,7 28,3 29,2 29,5 29,8
33,3 33,5 33,9 34,2 34,8
39,0
50,7
75,3
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
80,0
Mjólk, ostar og egg
Verðbreyting nóvember '21 - nóvember '22
Orkukreppan hófst strax á árinu 2019
Heimildir: https://agridata.ec.europa.eu/extensions/DataPortal/food-supply-security.html og Hagstofa Íslands.
Erna Bjarnadóttir.