Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2022, Blaðsíða 105

1. tbl. 98. árg. 2022 | Tímarit hjúkrunarfræðinga 105
Offita er orðið eitt stærsta heilsufarsvandamálið í heiminum og hefur Alþjóðaheilbrigðis-
stofnunin lýst yfir heimsfaraldri vegna þess. Sérstakt áhyggjuefni er aukning á ofþyngd meðal
barna en árið 2016 voru um 18% barna í heiminum of þung og er það aukning um þriðjung frá
árinu 1975 þegar hlutfallið var 4%. Árið 1975 var einungis rétt undir 1% barna á aldrinum fimm
til 19 ára sem voru of feit en árið 2016 var hlutfallið komið í um 7% (WHO, 2016). Í rannsókn
Brynhildar Briem (1999) á breytingum á hæð og þyngd meðal níu ára barna í Reykjavík kom
í ljós að hlutfall ofþyngdar og offitu jókst frá árinu 1958 til 1998 úr 6,5% í 23,7%. Samkvæmt
niðurstöðum mælinga í heilsuvernd skólabarna á höfuðborgarsvæðinu frá árinu 2004 til 2012
hægðist á þyngdaraukningunni og hlutfall of þungra og feitra barna í 1., 4., 7. og 9. bekk stóð
nánast í stað. Hlutfall of þungra barna í 1., 4., 7. og 9. bekk var 21% árið 2012, þar af var 4,7%
barnanna með offitu (Stefán Hrafn Jónsson, o.fl., 2013). Samkvæmt óbirtum niðurstöðum
mælinga skólasviðs Þróunarstofu Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins frá skólaárinu 2018-
2019 voru að meðaltali um 23% grunnskólabarna á Íslandi of þung, þar af voru 5,8% of feit. Á
Suðurnesjum var hlutfallið nokkuð hærra. Hlutfall barna í yfirþyngd var um 28% og hafði aukist
um 3% frá 2014-2019. Þá jókst hlutfall of feitra stúlkna um 0,9% í 7,1% og of feitra drengja um
5,4% í 12% (Heilsugæsla höfuðborgarsvæðisins, 2019).
Í heilsuvernd skólabarna hérlendis eru viðmið Cole o.fl. (2000) notuð við mat á líkamsþyngdar-
stuðli barna (Stefán Hrafn Jónsson o.fl., 2011). Viðmiðin eru kynjaskipt og sett fram fyrir börn á
aldrinum tveggja til 18 ára, notuð eru heil og hálf aldursár barna, reiknuð út frá fæðingardegi og
skráningardegi mælinga. Ef aldurstengdur líkamsþyngdarstuðull (LÞS) barna frá fimm til nítján
ára er einu staðalfráviki fyrir ofan meðaltal eru þau almennt talin vera of þung en of feit ef þau
eru tveimur og hálfu staðalfrávikum fyrir ofan meðaltal (Cole o.fl., 2000).
Offita snemma á lífsleiðinni getur haft margvíslegar afleiðingar og eykur líkur á ýmsum
sjúkdómum síðar á lífsleiðinni svo sem hjarta- og æðasjúkdómum, háþrýstingi, sykursýki og
stoðkerfisvandamálum auk lungnasjúkdóma og kæfisvefns (Andersen ofl., 2016; Brady, 2017;
Weihrauch-Blüher o.fl., 2019). Rannsóknir sýna að hár LÞS og hátt hlutfall fituvefs hjá börnum
eykur hættu á D-vítamín- og járnskorti (Weihrauch-Blüher o.fl., 2019). Ofþyngd fylgir börnum
gjarnan yfir á fullorðinsár en um helmingur of feitra barna eru enn of feit á unglingsárum auk
þess sem þau eru fimm sinnum líklegri til að vera enn með offitu þegar komið er á fullorðinsár
samanborið við börn sem ekki eru of feit (Simmonds o.fl., 2016). Þá eru sálrænar afleiðingar
sem fylgja offitu barna ekki síður algengar en líkamlegar afleiðingar svo sem lágt sjálfsmat,
þunglyndi, kvíði, lélegri frammistaða í skóla og fleiri tilfinninga- og hegðunarvandamál (Sagar
og Gupta, 2018; Topcu o.fl., 2016).
Margt bendir til þess að tengsl séu á milli ofþyngdar hjá börnum og ýmissa lífsstíls- og
umhverfisþátta. Samkvæmt skýrslu OECD (2019) um byrði offitu kemur fram að allt að 50%
fólks borðar ekki nógu heilsusamlega fæðu samkvæmt alþjóðlegum ráðleggingum og einn af
þremur hreyfir sig ekki nóg því um 40% af vökutíma er eytt í kyrrsetu. Erfðir og sjúkdómar geta
haft áhrif á þróun offitu en eru þó sjaldan orsök hennar en erfðagallar hafa sýnt sig að skýra
aðeins um eitt prósent tilfella offitu barna (Ells o.fl., 2005).
INNGANGUR
ANNA STEFÁNSDÓTTIR
Heilbrigðisvísindasvið Háskólans
á Akureyri og Heilbrigðisstofnun
Suðurnesja
ÁRÚN K. SIGURÐARDÓTTIR
Heilbrigðisvísindasvið Háskólans á
Akureyri og Deild mennta og vísinda á
Sjúkrahúsinu á Akureyri
KJARTAN ÓLAFSSON
Hug- og félagsvísindasvið Háskólans
á Akureyri
Holdafar
grunnskólabarna á
Suðurnesjum og tengsl
við lífsstílsþætti
Ritrýnd grein | Peer review
Höfundar