Morgunblaðið - 31.01.1981, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 31. JANÚAR 1981
Gunnar og „meirihlut-
inn“ á Þveráreyrum 1954
Skommu fyrir jól kom út
hjá Bókaforlagi Odds
Björnssonar á Akureyri
annað bindi Ættbókar ok
söku íslenska hestsins á
20. öld eftir Gunnar
Bjarnason. fyrrverandi
hrossaræktarráðunaut.
hetta er mikil bók, nær
100 blaðsíður með fjölda
mynda. í þessu bindi held-
ur Gunnar áfram að rekja
þætti úr starfssögu sinni
sem hrossaræktarráðu-
nautur og fjallar nú um
árahilið 1950 til 1962, er
hann Iét af því starfi. Þá
er vikið að ýmsum málum
tengdum starfi Gunnars á
þessum árum og sérstak-
lega fjallar hann um upp-
haf kennslu í tamningum
og reiðmennsku á Hvann-
eyri í kafla, sem nefnist
Reiðskóli úr íslenskri
hefð. Þá er í þessu bindi
birt ættbók yfir kynbóta-
hryssur frá aldarbyrjun
fram undir 1970 á svæðinu
frá Borgarfjarðarsýslu
vestur og norður um og
endað á Eyjafjarðarsýslu.
Síðustu ár hef ég fjallað nokkuð
um bækur tengdar hestum og
hestamennsku, sem komið hafa út.
Þessi umfjöllun mín hefur átt að
vera ritdómur um þessar bækur
frá sjónarhóii hestamannsins. Ég
mun nú fjalla um annað bindi
Ættbókar og sögu og birtist sú
umfjöllun hér í blaðinu í tveimur
greinum.
Það hefur löngum fylgt nokkur
gustur störfum Gunnars Bjarna-
sonar í þágu íslenskrar hrossa-
ræktar og landbúnaðar. Menn
hafa ekki alltaf tekið skoðunum
Gunnars þegjandi og stundum
hefur þessi gustur orðið að stormi.
En hvað sem þessu líður hefur
Gunnar unnið stórvirki í að glæða
fyrst áhuga landsmanna sjálfra á
íslenska hestinum á ný og við
kynningu hans á erlendum vett-
vangi. Ritverk Gunnars, Ættbók
og saga, vitnar einnig um stórhug
hans og fyrir þetta verk hljóta
hestamenn og aðrir unnendur
hestsins að þakka, þó stöku
hnökra megi þar finna.
Fyrsta bindi Ættbókar og sögu
kom út 1970 og hefur að geyma
þætti úr starfssögu Gunnars 1940
til 1950, upplýsingar um starf
hrossaræktarfélaganna og ættbók
stóðhesta nr. 1 til 664. Hér fyrr
hefur verið lýst efni annars bindis
en í þriðja bindi, sem koma á út á
þessu ári, segir Gunnar frá land-
námi íslenska hestsins á megin-
landi Evrópu á árunum 1950 til
1960 og birtur er síðari hluti af
ættbók fyrir hryssur á svæðinu
frá og með Þingeyjarsýslum og tii
og með Gullbringu- og Kjósar-
sýslu. í formála annars bindisins
segir Gunnar, að hann hafi áhuga
fyrir að rita söguna frá 1961 og
fram eftir, meðan áhugaverðir
atburðir gerast í störfum hans
fyrir íslenska hestinn. Gunnar
tekur þó fram að með öllu sé óvíst,
hvort og hvenær þessi lokakafli
ritverksins komi út og fari það
eftir tíma hans og aldri. Jafn-
framt segist Gunnar hafa hug á að
taka með í þennan lokakafla eins
konar úrvais-ættbók fyrir íslenska
hestinn. Þá hefur flogið fyrir að
Gunnar sé að skrifa ævisögu sína,
þannig að við eigum sjálfsagt eftir
að heyra meira frá honum í
bókarformi.
Ég sagði hér fyrr að stöku
hnökra mætti finna á ritverki
Gunnars og eru þau orð sögð
Fyrri grein um
Ættbók og sögu
sérstaklega með hliðsjón af lestri
annars bindisins. Það er svo, að
þegar ritað er um bækur, verður
mönnum gjarnan tíðrætt um það,
sem þeir telja að haga hefði mátt
á annan veg og fer þá kannski
minna fyrir lofi um það, sem vel
er gert. Hlutföll kunna því að
skekkjast, án þess að það sé ætlun
þess, sem ritdóminn skrifar. Því
miður er það nokkuð almennt
einkenni á öðru bindi Ættbókar og
sögu, að þar er of lítið af nýju efni,
heldur birtir Gunnar þarna á ný
ýmislegt, sem áður hefur birst
eftir hann og aðra, en Gunnar
hefur þó breytt ýmsu og bætt við.
— Ég sakna þeirrar lifandi frá-
sagnar, sem einkenndi starfssögu
Gunnars í fyrsta bindinu og þó
það geti haft ómetanlegt heim-
ildagildi að draga saman á einn
stað heimildir af því tagi, sem
fram koma í öðru bindinu, gerir
það aðrar og ríkari kröfur til
meðferðar á efninu en Gunnar
virðist tileinka sér. Þessi orð mín
eiga eingöngu við þá kafla annars
bindisins, sem lúta að sögunni, en
um ættbókina verður fjallað hér
siðar.
Þó að þetta kunni að vera
harður dómur, skal fúslega viður-
kennt, að margt í frásögn Gunn-
ars er fróðlegt, og mikill fengur að
stöðu gömlu reiðhestastofnanna
nú. Gaman hefði verið að fá frá
hendi Gunnars samfelldara yfirlit
um reiðhestastofna landsmanna
og tengsl þeirra innbyrðis.
Gunnar Bjarnason hefur lengi
verið aðdáandi hornfirskra
hrossa, en það er svo að hver
hestamaður virðist eiga sinn
uppáhaldsstofn, og það er sem
bresti á stríð, þegar hestamenn
taka að deila um ágæti hrossa-
stofna. Ekki hefur Gunnar farið
varhluta af slíkum stríðsátökum.
Gunnar hefur einnig löngum vilj-
að leggja mikla áherslu á töltið og
þá stundum greint á við ýmsa
hestamenn um hlut skeiðsins. En
hlutskipti Gunnars var um margt
erfitt sem ráðunauts því upphaf-
lega var verkefni hans að leið-
beina bændum við framleiðslu á
vinnuhestum, en skyndilega komu
til breytt viðhorf — og leitin að
hinum fullkomna reiðhesti hófst.
Menn voru ekki sammála um
hvert skyldi halda í þeirri leit og
þær deilur áttu eftir að setja svip
sinn á landsmótin.
Gunnar rifjar upp deilu sína við
H.J. Hólmjárn um kynbótasýning-
una á landsmótinu 1950 og birtir á
ný greinar þeirra úr ársritum LH.
Þar var meðal annars vikið að ætt
stóðhestsins Hreins frá Þverá. Ég
sakna þess að Gunnar skuli ekki
fjalla í riti sínu um þann vafa sem
talinn var leika á um faðerni
Hreins á tímabili — en úr þessari
Gunnar Bjarnason
reiðhestaættum. Aðrir telja að
faðir hans hafi verið bleikur
hestur á Egg, náskyldur blesótta
hestinum. Bleikur þessi var tam-
inn og reyndist góður hestur, með
góðan vilja og fjölhæfan hreinan
gang. Fleiri getgátur eru um
faðernið, en sennilega verður
aldrei örugglega úr því skorið hver
faðirinn hafi verið.“ (Ársrit LH
1951, bls. 25.) Fjórum árum síðar
eða á landsmótinu 1954 var hins
vegar „örugglega úr því skorið
hver faðirinn hafi verið", og
Hreinn skráður undan rauðbles-
eins og fleira í öðru bindinu vitna
um að höfundur kýs að nota í
verulegum mæli fyrri ritsmíðar
sínar á ný í stað þess „að taka
hnakk sinn og hest“ og leggja
pennann á skeið eða fá úr honum
nokkur góð töltspor. Við fengum í
fyrsta bindinu að sjá að knapinn
kann að taka pennann „til kost-
anna“.
Alls hafa nú verið haldin átta
landsmót hestamanna og oft hafa
deilur risið vegna dóma á hrossum
á þessum mótum. Landsmótið á
Þveráreyrum í Eyjafirði 1954 varð
frægt vegna átaka, sem þar urðu
um dóma á kynbótahrossum og er
vafamál að í annan stað hafi verið
deilt harðar um stefnur í ísienskri
hrossarækt. Dómnefnd kynbóta-
hrossa á þessu móti skipuðu
Gunnar Bjarnason, Jón Jónsson
bóndi á Hofi á Höfðaströnd, Sím-
on Teitsson í Borgarnesi, Bogi
Eggertsson, Reykjavík og Jón
Pálsson á Selfossi. Jónarnir voru
ákafir stuðningsmenn Svaða-
staðahrossanna en flokkuðu horn-
firsku hrossin til vinnuhesta og
töldu þau ekki æskileg í íslenskri
hrossarækt. Símon og Bogi lögð-
ust gegn þessari hörðu afstöðu
Jónanna en Gunnar segir í bók
sinni að hann hafi reynt „að miðla
málum" og ætlað sér „að forða
Hornfirðingunum úr „sláturhús-
inu“,“ eins og það hafi verið kallað
meðal sýningargesta á mótinu.
Þarna urðu hörð átök og niður-
staða meirihluta dómnefndarinn-
ar varð sú að Hornfirðingarnir
lentu í „sláturhúsinu", þ.e. voru
dæmdir í annan flokk með þeim
úrskurði, að þeir þættu ekki æski-
legir til reiðhestaræktar. Efstur
stóðhesta með afkvæmum stóð
Hreinn frá Þverá og í öðru sæti
Sörli frá Hjaltastöðum, en meðal
þeirra hesta sem lentu í „slátur-
sá maður, sem hvað best þekkir til
sögu þessara mála á tilgreindu
tímabili taki sér fyrir hendur
verkefni sem þetta. Þannig er
fróðlegt að lesa um tildrögin að
stofnun Landssambands hesta-
mannafélaga og undirbúning
fyrstu landsmótanna, en í stofnun
LH átti Gunnar verulegan þátt.
Gunnar hefði að skaðlausu mátt
segja meira frá fyrstu starfsárum
LH, þó mál skipuðust svo að
forysta LH yrði í byrjun honum
andsnúin. Þegar Gunnar rekur
starfssögu sína 1950—1962 stað-
næmist hann einkum við landsmót
hestamanna 1950, 1954 og 1958, og
er helst að skilja á honum að fátt
frásagnarvert utan mótin hafi
gerst í hrossaræktinni á þessu
árabili.
Áður en Gunnar fjallar um
landsmótið á Þingvöllum 1950
birtir hann ritgerð sína frá 1948
um reiðhestaættir á íslandi og
lítur yfir farinn veg, og birtir
viðbætur, þar sem hann hugar að
Dómnefnd kyn-
hótahrossanna á Þver-
áreyrum 1954, sem fræjf
varð, talið frá vinstri:
Bogi Eggertsson,
Símon Teitsson, Gunn-
ar Bjarnason, Jón Jónsson
ok Jón Pálsson. Mynd-
ina tók Vijrfús Sík-
urgeirsson, íjósmynd-
ari. Um myndirnar í bók-
inni verður fjallað í
seinni trreininni en
tekið skal fram að
þessi mynd er ekki birt í
Ættbók ojí sojíu.
óvissu virðist hins vegar hafa
leyst skyndilega. Á landsmótinu
1950 sagði svo um faðerni Hreins:
„Mjög er óvíst um faðerni þessa
hests. Sumir telja að faðir hans
hafi verið blesóttur hestur á Egg í
Hegranesi. Sá hestur var ekki
taminn til reiðar, en var af góðum
óttum hesti, Glaði frá Egg. Ekki
víkur Gunnar heldur neitt að
þessum vafa um faðerni Hreins í
fyrsta bindi Ættbókar og sögu,
þegar ætt Hreins er rædd. Ég er
ekki að draga í efa að tekist hafi
„örugglega" að skera úr „hver
faðirinn hafi verið", en Hreinn er
sá stóðhestur, sem oftast hefur
verið talinn verður fyrstu verð-
launa á landsmóti, og það hefði
því verið eðlilegt að segja þá sögu,
sem hér býr að baki.
I tengslum við umfjöllun sína
um landsmótið 1950 endurbirtir
Gunnar grein, sem hann skrifaði í
Morgunblaðið 197Í um Pál Sig-
urðsson, nú á Kröggólfsstöðum í
Ölfusi, áður í Fornahvammi og
Varmahlíð. Víst er að „Palli Sig“ á
sér merkilega sögu og hún er á
sinn hátt angi af sögunni bak við
ættbókina. En fleiri hafa komið
við þá sögu og um þá hefði Gunnar
gjarnan mátt rita líka kafla sem
um „Palla Sig“. Því miður finnst
mér endurbirting á þessari grein
húsinu“ voru Hornfirðingarnir
Nökkvi frá Hólmi og Svipur frá
Akureyri. „Sláturhúsgripirnir"
áttu síðar eftir að komast á
verðlaunapallinn. En hverjir voru
það, sem mynduðu meirihluta
dómnefndar og hvers vegna tókst
Gunnari ekki að forða Hornfirð-
ingunum úr „sláturhúsinu" eins og
hann ætlaði sér? Frásögn Gunn-
ars af þessu máli er um margt
óljós en þó verður ekki annað
ráðið af henni en „meirihlutann“„
sem sendi Hornfirðingana í „slát-
urhúsið", hafi myndað Jónarnir
tveir og Gunnar Bjarnason. Símon
og Bogi voru í minnihluta. Það er
því oft erfitt að samræma orð
Gunnars þessari staðreynd um
„meirihlutann". Eða kannski er
sagan ekki öll sögð! Það kemur
mönnum allavega spánskt fyrir
sjónir að maður, sem stóð að
þessum „meirihluta", sem sendi
Hornfirðingana í „sláturhúsið",
skuli með undrun spyrja, hvort við
höfum efni á að útrýma þeirri