Morgunblaðið - 08.10.1983, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. OKTÓBER 1983
Tilefni þessara
skrifa eru fjórar
ítarlegar og fróð-
legar greinar um
sjávarútveg á
austurströnd
Kanada, sem
Björn Bjarnason, blaðamaður
Morgunblaðsins, reit nýlega í blað
sitt. Það var mjög áhugavert að
kynnast því meðal annars, hvernig
sjávarútvegur íslendinga er að
nokkru leyti fyrirmynd þeirra,
sem nú leitast við að koma traust-
um fótum undir fiskiðnað á þess-
um slóðum. Við lesturinn rifjaðist
upp fyrir mér ritgerð eftir erlend-
an hagfræðing þar sem fjallað er
um hagsögu Nýfundnalands á 18.
öld, en hún er að ýmsu leyti
áhugaverð fyrir okkur íslendinga
(James F. Shepherd: „Stables and
Eighteenth-Century Canadian
Development: The Case of New-
foundland", birtist í safnritinu Ex-
plorations in the New Economic
History. R.L. Ranson o.fl. ritstj.,
Academic Press, 1982.) Það sem
hér fer á eftir er að mestu leyti
byggt á rannsókn hins erlenda
fræðimanns.
Ör hagvöxtur og ein-
hæfur útflutningur
Eins og fram kemur í greinum
Björns eru atvinnuhættir á Ný-
fundnalandi svipaðir og á íslandi,
einkum hvað varðar sjósókn og
sjávarútveg. Efnahagsleg staða
Nýfundnalands og Islands er þó
gerólík: Nýfundnaland er eitt af
fátækustu héruðum Norður-
Ameríku, en á íslandi eru þjóðar-
tekjur á mann einar hinar hæstu á
Séð yfir St. John’s, höfuðborg
Nýfundnalands. Höfnin er ein-
stök frá náttúrunnar hendi og
opnast þarna út í Atlantshafiö. St.
John’s stendur við austasta tanga
Norður-Ameríku.
mjög hátt, sem stafaði af því að
lítil rækt var lögð við landbúnað
og nær öll matvæli flutt inn. Þessi
atriði breyta þó ekki þeirri niður-
stöðu, að lífskjör á Nýfundnalandi
hafi verið tiltölulega mjög góð.
Loks má geta þess, að höfðatalan
á síðari hluta 18. aldar var ekki
há, aðeins 10.000—20.000 manns,
en íbúafjöldinn náði ekki að vera
100.000 fyrr en um miðja 19. öld.
En hvað var það sem gerði íbúa
Nýfundnalands ríka á 18. öld? Það
var þurrkaður og saltaður þorsk-
ur, sem einkum fór á markað í
Suður-Evrópu. Útflutningsskýrsl-
ur sýna, að þorskurinn var um
90% af verðmæti útfluttrar vöru á
þessum t ímum. En til fróðleiks
má nefna, að sá ameríski hagfræð-
ingur, sem þessar upplýsingar eru
hafðar eftir, leggur á það áherslu,
að þorskur hafi verið fyrsta mikil-
væga útflutningsvara bresku ný-
lendnanna í Norður-Ameríku.
Fljótlega bættust aðrar vörur við
og um 1770 var þorskur fjórða
mikilvægasta útflutningsvara ný-
lendnanna á meginlandinu, næst á
eftir tóbaki, hveiti og hrísgrjón-
um. Sérstaða Nýfundnalands-
manna var hins vegar sú, að þeir
héldu tryggð við þorskinn er tímar
liðu og juku ekki fjölbreytni at-
vinnulífsins. Til dæmis má nefna,
að árið 1870 var 97% útflutnings-
ins enn sjávarafli. Nokkru síðar
fannst málmgrýti á Nýfundna-
landi og vinnsla þess hafði í för
með sér að um aldamótin 1900
Saga Nýfundnalands
og framtíð íslands
Saltaður þorskur hefur um langan aldur verið helsta útflutningsvara Ný-
fundlendinga. Hér er gömul mynd sem sýnir verkamenn vera að pakka
söltuðum og þurrkuðum smáþorski til útflutnings til Vestur-Indía.
Vesturlöndum. Á 18. öld var þessu
öðru vísi farið. Þá var hart í búi
hjá fslendingum, en handbær
gögn benda til þess, að á árunum
skömmu fyrir frelsisstríð Banda-
ríkjamanna hafi Nýfundnaland
verið auðugasta nýlenda Breta í
Norður-Ameríku, ef miðað er við
tekjur á mann. Suður-Karólína er
dæmi um aðra breska nýlendu þar
sem velmegun var hlutfallslega
mjög mikil á 18. öld. Nú eru tekjur
á mann í Suður-Karólínu lægri en
í flestum ríkjum Bandaríkjanna.
Hliðstæð þróun hefur einnig átt
sér stað á Vestur-Indíum.
Upphaflega átti ör hagvöxtur í
þessum nýlendum rætur að rekja
til útflutnings og ört vaxandi sölu
á erlendum markaði. Innlendur
markaður var hins vegar vanþró-
aður og sérhæfing og verkaskipt-
ing í atvinnulífinu lítil. Reyndar
er sömu sögu að segja um upphaf
hagvaxtar víðast hvar þar sem
stundaður er markaðsbúskapur,
svo sem hér á íslandi. Það er hins
vegar nokkur ráðgáta, hvers vegna
atvinnulífið fölnaði, er tímar liðu,
og hagvöxtur varð tiltölulega lítill
á Nýfundnalandi, í Suður-Karó-
línu og víðar, þrátt fyrir mikla
grósku við upphaf hagvaxtar-
skeiðsins.
Tilgáta um stöðnun
atvinnulífsins
Ýmsar tilgátur um orsakir
þessa fyrirbæris hafa komið fram,
enda ólíklegt að einungis sé um
eitt svar að ræða við jafnflókinni
spurningu. Hér verður þó aðeins
nefnd ein slík tilgáta, ekki vegna
þess að hún sé einhver stórisann-
leikur, heldur vegna þess, að hug-
myndin sem í henni felst er ef til
vill áhugaverð fyrir okkur Islend-
inga.
Eftir Þráin
Eggertsson
„Nokkrir hagfræðingar,
sem eru sérfróðir um
hagsögu, telja sig hafa
fundið einfalda skýr-
ingu á því, hvers vegna
ýmis héruð eða lönd,
sem blómstruðu fyrr á
öldum, stöðnuðu og
urðu síðar eftirbátar
annarra byggðar-
laga ... “
Nokkrir hagfræðingar, sem eru
sérfróðir um hagsögu, telja sig
hafa fundið einfalda skýringu á
því, hvers vegna ýmis héruð eða
lönd, sem blómstruðu fyrr á öld-
um, stöðnuðu og urðu síðar eftir-
bátar annarra byggðarlaga. Að
dómi hagfræðinganna áttu þessi
svæði eitt sameiginlegt: að upp-
hafleg velgengni byggðist nær ein-
göngu á afar einhæfum útflutn-
ingi á frumvöru. Yfirleitt var að-
eins um eina eða tvær vörutegund-
ir að ræða, svo sem þorsk, hveiti
eða hrísgrjón, en að öðru leyti var
atvinnulífið mjög frumstætt og
fábrotið. Tilgátan er því sú, að
hætt sé við að mikil velmegun,
sem byggist eingöngu á mjög ein-
hæfum útflutningi, verði ekki
langvarandi.
Nýfundnaland
á 18. öld
En víkjum nú sögunni aítur til
Nýfundnalands. Ekki eru til tölur
um heildarframleiðslu þar á 18.
eða 19. öld, en áætlað er að árið
1770 hafi verðmæti útflutnings frá
Nýfundnalandi numið 12—15
sterlingspundum á íbúa. Ljóst er,
að annars staðar í Norður-Amer-
íku var útflutningur á þessum ár-
um hvergi nærri svo mikill sem
þessu nemur, ef miðað er við
höfðatölu. Lauslegar áætlanir
benda til að um 1770 hafi heildar-
tekjur á mann (þ.e. bæði útflutn-
ingstekjur og aðrar tekjur) í öðr-
um breskum nýlendum í Norður-
Ameríku verið um 11—13 sterl-
ingspu'nd. Tölurnar virðast sýna
að lífskjör hafi verið betri á Ný-
fundnalandi en annars staðar í
Norður-Ameríku, bæði fyrir og
fyrst eftir stofunun Bandaríkj-
anna. Nýfundnaland var hálauna-
svæði á þessum árum, en á okkar
dögum eru meðaltekjur þar aðeins
helmingur af þjóðartekjum á íbúa
í Kanada öllu.
Hafa verður í huga, þegar skoð-
aðar eru tölur um tekjur á íbúa á
Nýfundnalandi síðari hluta 18.
aldar, að 60—70% íbúanna voru
fullvaxta karlmenn, þannig að
óvenjustór hluti íbúanna stundaði
framleiðslustörf. Jafnframt er tal-
ið að verð á neysluvöru hafi verið
lækkaði hlutfall sjávarafla í 87%.
Skömmu eftir aldamótin hófst
framleiðsla og útflutningur trjá-
kvoðu og pappírs og árið 1915 var
hlutfall sjávarafla í útflutningi
komið niður í 74%.
Hvers vegna er
Nýfundnaland
láglaunasvæði?
Þrátt fyrir fjölbreyttara at-
vinnulíf en áður hefur ekki tekist
að ná fyrri stöðu: Nýfundnaland
er láglaunasvæði í Vesturheimi.
En hvers vegna voru efnahagsleg-
ar framfarir þar fremur hægar á
öldinni sem leið og það sem af er
þessari öld? Hvers vegna eru
lífskjörin lakari en víðast hvar
annars staðar í Norður-Ameríku?
Eins og áður greindi þekkist ekk-
ert einfalt svar við slíkum spurn-
ingum. Það liggur þó í augum
uppi, að byggðarlag eða ríki mun
ekki búa við stöðugan hagvöxt yfir
langt tímabil, nema íbúar þar séu
jafnan reiðubúnir að umbylta at-
vinnulífinu eftir því sem við á, er
aðstæður breytast, eins og þær
ávallt gera í tímans rás.
Ef mikil velmegun á vissu tíma-
skeiði byggist nær eingöngu á út-
flutningi einnar vörutegundar, þá
hlýtur einhæfni atvinnulífsins að
móta dreifingu hins pólitíska
valds. Völd atvinnurekenda og
launþega í undirstöðugreininni
eru væntanlega gífurlega mikil, og
völdunum má beita til að hindra
þá aðlögun í atvinnulífinu, sem er
nauðsynleg fyrir framhald fram-
fara. Fólksfjölgun, tæknibreyt-
ingar, auðlindaþurrð, þróun á inn-
lendum og erlendum markaði, allt
getur þetta orðið til þess, að þörf
sé á nýjum undirstöðugreinum og