Morgunblaðið - 12.01.1988, Blaðsíða 56

56
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 12. JANÚAR 1988
4
Gustav Husak, sem tók við stöðu aðalritara
kommúnistaflokks Tékkóslóvakíu af Alexander
Dubcek eftir innrás fimm Varsjárbandalagsríkja í
ágúst 1968, hefur látið af því starfi, en verður áfram
forseti og heldur sæti sínu í stjórnmálaráðinu, þ.e.
framkvæmdastjórn flokksins. Traustur samherji
hans, Milos Jakes, varð leiðtogi flokksins í hans
stað. Óvænt afsögn Husaks stafaði líklega af
þrýstingi frá Rússum og þeir þökkuðu honum ekki
störf hans á liðnum árum, en Mikhail Gorbatsjov
sovétleiðtogi lét í ljós þá von að skipun Jakesar
leiddi til „endurlífgunar sósíalismans“ í
Tékkóslóvakíu. Lítilla breytinga er þó að vænta í
Prag í bráð og val Jakesar vekur litla hrifningu,
enda var hann í hópi helztu hvatamanna
innrásarinnar 1968, og þar sem hann er 65 ára
gamall telja ýmsir að hann muni gegna embættinu
aðeins til bráðabirgða.
Nýir
þerrar
íPrag
Gustav Husak kveður 20 árum
eftir valdatöku Alexander Dubceks
Jakes tekur við á 20 ára afmæli
afdrifaríkra atburða. Áttunda des-
ember 1967 kom Leonid heitinn
Brezhnev, þv. sovétleiðtogi, til Prag
og ræddi við alla fulltrúa í stjóm-
málaráðinu á einum degi. Áður en
hann fór sagði hann: Eto vash djelo
— þetta er ykkar mál — og fómaði
þar með Antonin Novotny, þv.
flokksleiðtoga. Skömmu síðar, 5.
janúar 1968, var umbótasinninn
Dubcek kjörinn eftirmaður Novotn-
ys og „vorið í Prag“ tók við.
Dubcek var steypt af stóli 16
mánuðum síðar. Hann hefur síðan
unnið að skógræktarmálum í Vest-
ur-Slóvakíu og búið í Bratislava,
en er nú kominn á eftirlaun, 67 ára
að aldri. Hann hefur haldið tryggð
við flokkinn, ekki skipt sér af stjórn-
málum og forðazt að koma nálægt
samtökum andófsmanna. Leikrita-
höfundurinn Vaclav Havel, einn af
leiðtogum mannréttindasamtak-
anna Charta 77, sagði í vikunni að
hann væri enn mikilvægt tákn, en
hefði glatað áhrifum sínum vegna
pólitísks afskiptaleysis í 18 ár.
„Hann heyrir til sögunni og getur
ekki haft áhrif á núverandi ástand,
sagði hann.“
Kommúnistamálgagnið Rude
Pravo notaði 20 ára afmæli valda-
töku Dubceks til að endurtaka
gamla gagnrýni þess efnis að hann
hefði fyigt „siðlausri uppgjafar-
stefnu" og verið „fánaberi hægri-
afla“. Blaðið kvað það „ósvífna,
augljósa og grófa lygi“ að umbætur
hans ættu eitthvað skylt við tilraun-
ir Gorbatsjovs til að rétta við
efnahag Sovétríkjanna, perestroika,
og ummæli þess benda til þess að
Jakes muni fylgja sömu stefnu og
Husak. Blaðið viðurkenndi að Nov-
otny hefði ekki „ráðið við erfíð
verkefni síns tíma“ og siglt öllu í
strand, en sagði að eftir valdatöku
Dubceks hefði Tékkóslóvakía færzt
út á barm gagnbyltingar. „Aðstoð
fímm sósíalistaríkja í ágúst 1968
kom í veg fyrir að öfl hægrisinna
og andsósíalista næðu fram mark-
miðum sínum," sagði Rude Pravo.
Sovézka fréttastofan Tass tók í
sama streng og kvað ekkert líkt
með fijálsræðisstefnu Dubceks og
perestroika. Stefna Gorbatsjovs
hefði eflt forystuhlutverk sovézka
kommúnistaflokksins, en Dubcek
hefði grafíð undan sósíalisma í
Tékkóslóvakíu með stefnu sinni.
Tvíbentur
Þrátt fyrir yfirlýsingar Rude
Pravo og Tass telur fjöldi Tékka
og Slóvaka margt skylt með Gor-
batsjov og Dubcek og sovézka
leiðtoganum var fagnað innilega
þegar hann kom til Prag í fyrravor
og gekk um götur borgarinnar til
að heilsa upp á fólkið. Husak kom
haltrandi á eftir og brosti vand-
ræðalega, en borgarbúar létu sem
þeir sæju hann ekki. Samband leið-
toganna var greinilega stirt og
engum duldist að þeir væru af ger-
ólíku sauðahúsi. Husak, sem verður
75 ára á miðvikudaginn, er komm-
únisti af „gamla skólanum" og sat
í fangelsi vegna baráttu gegn þýzk-
um nazistum þegar Gorbatsjov sat
á skólabekk, en Gorbatsjov er full-
trúi nýrrar kynslóðar valdamanna
í kommúnistaríkjunum.
Sambúð valdhafanna í Moskvu
og Prag hefur kólnað síðan Gor-
batsjov tók við stjóminni í ársbyrjuri
1985 og hóf gagnrýni á aðferðir
Brezhnevs, fyrirrennara síns og
helzta verndara Husaks. Stundum
hafa Rússar sýnt Husak hálfgerða
lítilsvirðingu, fyrst þegar þeir sendu
nefnd lágtsettra fulltrúa á þing
tékkóslóvakíska kommúnista-
flokksins í marz 1986 og nú síðast
Jakes: gamall hreinsunarstjóri.
Husak: stirt samband við Gorbatsjov.
Bilak: hjálpaði Jakesi.
Jakes kveður Husak: keimlíkir?
með því að kveðja hann ekki þegar
hann baðst lausnar. Husak er ekki
heilsuhraustur, en það var ekki
aðalástæðan fyrir afsögninni eins
og látið var í veðri vaka. Það hefur
verið samdóma álit í allmörg ár að
hann hafí verið alltof lengi við völd.
Husak er lögfræðingur að mennt
og Slóvaki eins og Dubcek. Stjóm-
málaferill hans hófst með baráttu
hans gegn Þjóðveijum í Slóvakíu á
stríðsárunum og hann var hand-
tekinn nokkrum sinnum. Árið 1951
var hann dæmdur fyrir „borgara-
lega þjóðemishyggju“ og varð að
sitja inni sjö ár og stunda síðan
byggingarvinnu í þijú ár. Hann var
„endurreistur" 1963 og fékk starf
í lagadeild slóvakísku vísindaaka-
demíunnar.
Á valdadögum Dubceks fékk dr.
Husak nokkur mikilvæg verkefni
og tók m.a. þátt í að endursemja
stjómarskrána. Hann virtist hafa
nokkra samúð með „anda“ umbóta-
áætlunar Dubceks, en bar kápuna
á báðum öxlum. Honum höfðu einu
sinni orðið á mistök á ferli sínum
og ætlaði ekki að láta það koma
fyrir aftur.
Harðstjórn
Þegar Husak tók við af Dubcek
í apríl 1969 lofaði hann að snúa
ekki baki við „einni einustu hinna
stórbrotnu hugmynda“ Dubcek-
tímans, en gekk strax á bak orða
sinna vegna þrýstings Kremlveija
og fámenns hóps harðlínumanna,
sem höfðu stutt innrásina ljóst og
leynt og sitja enn í æðstu valdastöð-
um. Fyrir tilstilli þeirra voru allar
tilraunir til að lagfæra steinrunnið
stjómmála- og hagkerfi stöðvaðar
og svo til öll skipulögð andstaða
brotin á bak aftur. Komið var á
mestu kúgun, sem þá þekktist í
Austur-Evrópu, og staðið fyrir svo
víðtækum hreinsunum að allir, sem
sóttu um störf, urðu að gera grein
fyrir afstöðu sinni til innrásarinnar
og Dubceks, jafnvel stúdentar sem
vildu hefja nám í háskóla. Hálf
milljón flokksmanna varð hreinsun-
um að bráð og menntamenn voru
neyddir til að taka við störfum hús-
varða og kyndara. Sá sem Husak
fékk til að stjóma hreinsununum
var enginn annar en Milos Jakes,
eftirmaður hans, en þótt fáir geti
fyrirgefið Jakes hefur enginn verið
eins mikið hataður og Husak.
Husak hratt aðeins einu baráttu-
máli Dubceks í framkvæmd: veitti
Slóvökum aukna heimastjóm. Lífs-
kjör þeirra hafa batnað á síðari
árum, iðnaðarframleiðsla þeirra
hefur aukizt (úr 8% þjóðarfram-
leiðslunnar í 34%), slóvakískir
rithöfundar hafa haft meira svig-
rúm en tékkneskir félagar þeirra
og Slóvakar hafa fengið aukin völd
í stjómkerfínu og flokknum. Nú
munu breytingamar í Prag koma
harðar niður á Slóvökum en öðrum
landsmönnum, því að Tékkar skipa
nú bæði stöðu flokksleiðtoga og
forsætisráðherra í fyrsta skipti um
áratuga skeið, en þeir geta sjálfum
sér um kennt. Það var fyrst og
fremst vegna stuðnings þeirra að
þessi breyting var samþykkt.
Áður fyrr var vesturhluti Tékkó-
slóvakíu eitt blómlegasta iðnaðar-
svæði Evrópu, en nú er þar aðallega
framleidd annars flokks vara, sem
erlendir kaupendur hafa lítinn
áhuga á. Versnandi efnahagsástand
hefur valdið Tékkum áhyggjum.
Skuldir við útlönd eru að vísu ekki
ýkja miklar, en dregið hefur úr
nauðsynlegum fjárfestingum, fram-
leiðni er lítil og hagvöxtur minni
en stefnt hefur verið að. Laun eru
tiltölulega há miðað við önnur lönd
Austur-Evrópu, en vöruskortur hef-
ur gert vart við sig.
Hræringar
Á tveggja áratuga valdaferli
Husaks hefiir mestöll menningar-
viðleitni verið drepin í dróma og
þjóðin hefur dregið sig inn í skel.
Nú eru pólitískir fangar tiltölulega
fáir, því að fáir þora að mótmæla,
en bækur eru ritskoðaðar, blöð og
tímarit eru undir eftirliti flokksins
og óháðir menningarhópar eru
bannaðir. Kunnir rithöfundar á borð
við Milan Kundera og Josef
Skvorecky hafa flúið land og verk
starfsbraeðra þeirra í Tékkóslóvakíu