Morgunblaðið - 12.01.1988, Blaðsíða 57

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 12. JANÚAR 1988
57
Dubcek einn á ferli i Bratislava: hættur í skógræktinni.
AP/Aftenposten
Hreinsanir?
Breytingamar eru mikið áfall
fyrir Strougal forsætisráðherra,
sem verður líklega að láta af störf-
um auk Bohuslav Chnoupeks
utamikisráðherra, sem kom við
sögu réttarhalda gegn spillingu í
Bratislava í sumar, • og e.t.v. fleiri
ráðamanna. Strougal hefur verið
hlynntur perestroika og látið sig
dreyma um að verða „Gorbatsjov
Tékkóslóvakíu", þótt hann hafí allt-
af staðið með Husak. En Kremlverj-
ar hafa vantreyst honum og virðast
sammála félögum hans í stjórn-
málaráðinu i Prag um að hann sé
of óþolinmóður. í október var hann
óvænt kvaddur ti) Moskvu og ræddi
lengi við Nikolai Ryzhkov forsætis-
ráðherra, en átti einnig tvo óundir-
búna einkafundi með Gorbatsjov.
Ekki er vitað hvað þeim fór á milli,
en Gorbatsjov virðist hafa þótt lítið
til hans koma.
Fram kom að Ryzhkov setti ofan
í við Strougal „fyrir að leggja of
mikið kapp á að koma á markaðs-
búskap" að sögn vinar hans, sem
bætti við: „Forsætisráðherra
Tékkóslóvakíu er of róttækur að
Strougal (ásamt Husak og Mik-
hail Solomonchev, ftr. Rússa, á
flokksþinginu 1986): á útleið.
eru gefin út erlendis. Á þessu kann
að verða breyting, þar sem rit um
bönnuð verk Franz Kafka kom ný-
lega út í Prag, en enn á við það
sem Havel sagði fyrir ári: „Hér eru
allir eins konar pólitískir fangar."
Varla hefur mátt merkja nokkrar
breytingar. í árslok 1986 fóru þó
blöð í Tékkóslóvakíu að birta grein-
ar úr sovézkum blöðum með
gagnrýni á Brezhnev. Fundið var
að því að hann hefði verið neikvæð-
ur, skort „hlutlægni" og slitnað úr
tengslum við veruleikann. Husak
gat tekið þessa gagnrýni til sín, en
í marz í fyrra fór hann að lofa alls
konar breytingum í anda glasnost
(opnunar) og perestroika (endur-
reisnar), sem Gorbatsjov predikar.
Þá var það líklega orðið um seinan,
því að Husak var orðinn of gamall
til að standa fyrir breytingum, sem
voru honum augljóslega ekki að
skapi. Heimsókn Gorbatsjovs
skömmu síðar undirstrikaði síðan
muninn á honum og Husak.
Þegar dr. Husak var í Moskvu í
nóvember á 70 ára afmæli október-
byltingarinnar hætti hann við að
mæta á hersýningunni á Rauða
torginu og fór heim tveimur dögum
áður en ráðgert hafði verið. Sumir
töldu að hann hefði móðgazt vegna
frétta um að Gorbatsjov hefði feng-
ið heillaóskaskeyti frá Dubcek, sem
hrósaði honum fyrir umbótavið-
Gorbatsjov i fylgd með Husak í Prag: heilsaði upp á fólkið.
leitni.
Örlög Husaks voru greinilega
ráðin, en kunnugir telja að hvorki
hann né Gorbatsjov hafi átt hug-
myndina að því að Jakes var valinn
flokksleiðtogi. Husak vildi að félagi
sinn frá Slóvakíu, Josef Lenart,
yrði fyrir valinu. Aðrir áhrifamenn,
sem eru í orði kveðnu hlynntir
breytingum, vildu Loubomir Stro-
ugal forsætiráðherra, en nýstalín-
istar vildu Vassil Bilak, kunnan
harðlínumann frá Austur-Slóvakíu,
sem ákallaði Rússa 1968.
Á þingi kommúnistaflokksins í
marz 1986 hét Husak því að störf-
um flokksleiðtoga og forseta yrði
skipt milli tveggja manna og hann
endurtók það loforð þegar Gor-
batsjov kom til Prag í fyrra.
Opinberlega er sagt að Husak hafi
lengi íhugað þann möguleika að
segja af sér, en það mun vera að-
eins hálfur sannleikurinn. Málið
komst ekki á dagskrá stjómmála-
ráðs flokksins fyrr en í byijun
desember og leiddi til mikils upp-
gjörs milli Husaks og Jakesar, sem
hlaut stuðning Bilaks og annarra
Slóvaka í ráðinu.
mati sovézku leiðtoganna." Kreml-
verjar virðast líka setja út á áhuga
Strougals á „lúxusvillum". Hann
kom heim slyppur og snauður og
varð að viðurkenna ósigur, en Jakes
sá fram á að Kremlveijar mundu
fljótlega spyija Husak hvenær hann
léti verða af því að skipta starfi
forseta og aðalritara milli tveggja
manna.
Þegar stjómmálaráðið kom sam-
an 11. desember átti dr. Husak
ekki annarra kosta völ en að leggja
fram lausnarbeiðni og stinga upp á
Jakes í embætti aðalritara. Þá hafði
Gorbatsjov heilsar Husak: af ólfku sauðahúsi.
Jakes myndað bandalag með Bilak
og val hans var samþykkt einróma.
Ritarar flokksdeilda gagnrýndu
Husak harkalega á fundi 14. des-
ember. Þeir héldu því fram að
ástandið væri að verða óviðráðan-
legt, bentu á nýafstaðin mótmæli
Charta 77, sem 1.000 manns tóku
þátt í, og átöldu að seint gengi að
koma á perestroika í Tékkóslóv-
akíu. Þegar forsætisnefndin hafði
lagt blessun sína yfir ákvörðunina
um mannaskiptin á skyndifundi var
hún formlega samþykkt á fundi
miðstjórnarinnar 17. desember.
Jakes varð við aðeins einni ósk
Husaks: að hann fengi að halda
forsetaembættinu.
íhaldsmaður
Sumir telja Jakes lepp íhalds-
manna, en aðrir eru því ósammála.
Hann hefur alltaf gætt þess að eiga
bandamenn í öllum flokksörmum.
Hann hefur átt gott samband við
Gorbatsjov síðan 1980, þegar þeir
unnu báðir að landbúnaðarmálum.
Síðan hefur Jakes oft farið til
Moskvu og hann hefur stutt per-
estroika a.m.k. í orði kveðnu. Einn
vina hans er Abel Agenbegyan,
umbótasinnaður, sovézkur hag-
fræðingur, sem telur „fyrirmynd-
arsamyrkjubú" í Slusovice á
Suður-Mæri sýna perestroika í
verki.
Jakes er lítt kunnur utan Varsjár-
bandalagsins. Hann er af tékknesk-
um ættum, vann í Bata-skóverk-
smiðjunni á árunum fyrir síðari
heimsstyijöldina og er rafvirki að
mennt. Hann var leiðtogi æskulýðs-
hreyfingar kommúnista eftir stríðið
og varð varainnanríkisráðherra og
yfírmaður leynilögreglunnar 1966.
Dubcek skipaði hann yfirmann eft-
irlits- og endurskoðunamefndar
flokksins 1968 og í því starfi, sem
hann gegndi til 1977, hafði hann
bæði umsjón með félagaskrá flokks-
ins og fjármálum hans. Rökrétt var
að Husak fæli honum að stjóma
hreinsununum þegar hann tók við
af Dúbcek.
Valdataka Jakesar vakti litla sem
enga athygli í Tékkóslóvakíu. Al-
menningur lét sér fátt um fínnast
og viðkvæðið var: „Á Husak og
Jakes er enginn munur.“ Hann hef-
ur ekki sýnt að hann sé auðugur
af hugmyndum og flestir efast um
að valdataka hans muni flýta fyrir
perestroika, þótt hann hafí verið
einn helzti efnahagssérfræðingur
stjómmálaráðsins síðastliðin sex ár.
Miðstjómin hefur haft til meðferðar
frumvarp um aukið frelsi ríkisfyrir-
tækja, m.a. til að eiga bein viðskipti
við erlend fyrirtæki, en sagt var
eftir fundinn þegar Jakes var kjör-
inn leiðtogi að málið þyrfti rækilegri
umfjöllun. Viðurkennt var að áætl-
unin hefði mætt harðri andstöðu,
en þó mun fátt nýtt koma fram í
henni.
Jakes lagði á það áherzlu á mið-
stjórnarfundinum að valdataka
hans táknaði ekki afturhvarf til
„vorsins í Prag“. „Við höfum lært
okkar lexíu," sagði hann. Hann hét
því að starfa í „lýðræðislegum
anda“ og heyja „miskunnarlausa
baráttu" gegn spillingu, hvatti til
„aukinna mannréttinda“, þótt aðal-
lega væri fjallað um trygginga- og
velferðarmál á fundinum, og gagn-
rýndi „hægrisinnaða hentisteftíu-
menn og endurskoðunarsinna"
Dubcek-tímans, sem hefðu reynt
að grafa undan kerfinu.
Þótt val Jakesar þyki ekki boða
verulegar breytingar líta sumir svo
á að hann kunni að eiga að gegna
sams konar hlutverki og Yuri Andr-
opov eftir lát Brezhnevs í Sovétrílq-
unum: ýta undir hægfara
breytingar án þess að valda ólgu í
flokknum og umróti í landinu og
búa í haginn fyrir yngri leiðtoga.
Það sé því kostur að hann sé álitinn
íhaldsmaður, því að það muni auð-
velda honum að taka upp nýja
stefnu, sem Gorbatsjov muni knýja
á um, þrátt fyrir harða andstöðu
manna, sem hafa barizt gegn hvers
konar breytingum síðan „vorið í
Prag“ var kæft í fæðingunni fyrir
20 árum.
GH