Morgunblaðið - 04.07.1989, Blaðsíða 18

18
MÓRGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 4. JÚLÍ 1989
Dóttir
síðasta
amtman
á Islandi
Rætt við Friedu Briem
Einn af hápunktum íslandssögnnnar er sú stjórnarbreyting sem varð
árið 1904, þegar Hannes Hafstein tók við ráðherradómi, fyrstur
íslenskra manna. Áður stjórnaði landshöfðingi landinu í umboði Dana-
konungs en undir hann voru settir tveir amtmenn. Landinu var þá skipt
I Suður- og Vesturamt og Norður- og Austuramt. I dag þykir fólki
þetta fjarlægt tímabil, mér þótti því verulega athyglisvert að hitta að
máli eina af dætrum Páls Briem, síðasta amtmanns á íslandi. Frieda
Briem er mörgum kunn, m.a. rak hún fjölritunarstofú um áratuga-
skeið hér í Reykjavík. Hún fæddist á Akureyri árið 1900, dóttir hjón-
anna Páls Briem amtmanns og konu hans, Alfheiðar Helgadóttur, Hálf-
dánarsonar, þess er eitt sinn stjórnaði prestaskóla íslands. Páll var
eitt nítján barna Eggerts Briem sýslumanns. Frieda er þriðja barn
Páls og Álfheiðar en þau áttu fímm börn saman. Af fyrra hjónabandi
átti Páll einn son, Kristin, sem var 13 árum eldri en Frieda, sem hér
verður rætt við.
Frieda Briem.
Ljósm/Morgunblaðið/Þorkell
Frieda býr í virðu-
legu húsi innar-
lega við Berg-
staðastræti í
Reykjavík. Heim-
ili hennar ber þess
vott að þar býr
menningarlega
þenkjandi kona sem jafnan hefur
fylgst vel með samtíma sínum —
um það vitna bækur og myndir á
veggjum. Þegar við fórum að spjalla
saman kom í ljós að Frieda hefur
óvenju trútt minni. Ég byijaði á að
spyija hana út í störf föður henn-
ar. „Pabbi var sýslumaður í Rangár-
vallasýslu frá 1890,“ segir Frieda.
„En 1894 dó matmaðurinn í Norður
og Austuramtinu og var pabbi þá
kallaður til starfa þar.“ Hann
byggði stórt hús á Akureyri og þar
fæddist ég. Svo gerðist það þegar
ég var að verða fjögurra ára að
amtmannsembættin voru lögð niður
í kjölfar þess að Hannes Hafstein
var gerður að ráðherra. Pabbi fór
strax að ganga frá embætti sínu
og búa sig undir að flytja suður til
Reykjavíkur. Við bömin og mamma
fórum suður á undan honum og er
mér mjög minnisstæð sú skipsferð,
allt var í hæsta máta nýstárlegt.
Þegar suður kom fór mamma strax
að koma sér fyrir með okkur í leigu-
íbúð í húsi Ditlevs Thomsens, sem
kallað var Klampenborg og stóð við
Hafnarstræti. Mér þótti þessi um-
breyting afskaplega skemmtileg.
Ég man að sjórinn var rétt utan
við húsið og gekk alveg upp að því
þegar stórstreymt var. Pabbi flutti
suður í október og hafði þá fengið
stöðu við Islandssbankann. Hann
byijaði strax að vinna og hafði svo
mikið að gera að við bömin sáum
hann alltof sjaldan. Svo veiktist
hann af lungnabólgu rétt fyrir jólin
og dó að fjórum dögum liðnum. Þá
stóð mamma uppi með okkur öll
systkinin lítil, það yngsta á fyrsta
ári. Það vildi okkur til að hún fékk
eftirlaun eftir pabba og eitthvað
greitt með okkur systkinunum.
Aður en pabbi dó hafði hann selt
Guðlaugi Guðmundssyni sýslu-
manni húsið okkar á Akureyri og
keypt Tjarnarbrekkuna ásamt
bræðrum sínum, Eggert og Sigurði
og Birni Ólafssyni augnlækni. Eftir
að pabbi dó héít mamma áfram að
hyggja á byggingarframkvæmdir
sem þau höfðu fyrirhugað en leigði
á meðan íbúð að Þingholtsstræti
28. Hún kunni aldrei vel við sig í
Hafnarstrætinu, auk þess var hún
hrædd um okkur bömin fyrir sjón-
um, sérstaklega Eggert bróður
minn, sem alltaf var niðri í fjöru
að láta öldurnar elta sig. Á þessu
tímabili var mamma þó mjög veik.
Enginn vissi hvað var að henni svo
hún var sénd til Kaupmannahafnar
til lækninga. Hún fór í hjólastól á
skipsfjöl og Jón Helgason bróðir
hennar fylgdi henni til Kaupmanna-
hafnar. Þar komst hún til prófess-
ors Rovsing sem var frægur nýma-
sérfræðingur. Hann fann út að hún
var með laust nýra sem færst hafði
úr sínum rétta stað. Amma mín,
Þórhildur, var hjá okkur bömunum
á meðan mamma var úti. Með henni
kom líka sonardóttir hennar, Sigríð-
ur Tómasdóttir, sem hún hafði tek-
ið í fóstur. Hún hafði misst föður
sinn sama ár og við systkinin misst-
um föður okkar. Amma missti þijú
böm sín og tengdason öll á þessu
sama ári.
Mamma var svo veik um tíma
úti í Kaupmannahöfn að það var
varla að hún gæti skrifað okkur á
kort. Hún var nokkuð lengi undir
handaijaðri prófessors Rovsing.
Loks komst hún til þeirrar heilsu
að geta stigið á skipsfjöl áleiðis
heim. Þá tókst ekki betur til en svo
að skipið strandaði við Færeyjar.
Við það volk allt tók sjúkdómurinn
sig upp á ný og læknar í Færeyjum
ráðlögðu henni að snúa við. En hún
gat ekki hugsað sér það og hélt
áfram heim. En hún varð seinna
að fara aftur utan til lækninga og
þá fékk hún bót meina sinna. Það
vildi henni til í öllu þessu basli að
að sá trausti byggingarmeistari
Vilhjálmur Ingvarsson sá um allt
fyrir hana i sambandi við byggingu
hússins að Tjarnargötu 24. Pabbi
hafði keypt tvær lóðir í Tjamar-
brekkunni en mamma lét bróður
sinn, Jón Helgason, fá aðra lóðina.
Klemens Jónsson bjó norðan við
húsið okkar. Þegar við fluttum inn
sögðu gámngarnir: „Nú sér hann
Klemens Jónson ekki sólina fyrir
frú Álfheiði Briem.“ Húsið okkar
skyggði á húsið hans. Þórhildur
amma mín flutti með okkur á Tjarn-
argötuna ásamt Sigríði fósturdóttur
sinni.
Sælustundir í
Tj arnargötunni
Þegar við fluttum í Tjarnargöt-
una þá byijuðu miklar sælustundir
fyrir okkur öll. Það var svo gaman
að vera þarna með frændfólki sínu.
Sigurður bróðir pabba var þama,
Jón Helgason móðurbróðir minn og
svo Björn Olafsson og börn þessara
manna vom leiksystkini okkar
systkinana. Ég gekk í Miðbæjar-
barnaskólann og get ekki sagt að
mér liði þar vel. Líklega leiddist
mér frá byijun vegna þess að ég
var fluglæs þegar ég kom í skólann.
Það var lagt mikið kapp á að ég
væri orðin læs þegar mamma kæmi
heim frá Kaupmannahöfn og það
gekk eftir. Síðan mátti ég sitja og
hlusta á hin bömin kveða að heilan
vetur og hafði nánast ekkert að
gera og leiddist óskaplega. Ég var
líka ákaflega feimin og fannst ég
aldrei vera fijáls manneskja í skól-
anum. Svo var mér líka alltaf kalt,
húsið hefur líklega verið illa kynt.
Seinna fór mér að þykja skemmti-
legra, þegar ég var komin upp í
áttunda bekk og átti fjölda vjn.
kvenna. En ég lét dálítið illa, það
verð ég að viðurkenna. Einu sinni
var mér vísað út úr tíma. Hallgrím-
ur Jónsson, sá frábæri kennari,
kenndi okkur íslensku. Hann
áminnti okkur um að þylja ekki í
síbylju heldur gá að greinarmerkj-
um og innhaldi þess sem lesið var.
Hann tók sem dæmi kvæðið Ekkjan
við ána eftir Guðmund Friðjónsson.
Ein bekkjarsystir mín hét Lára Sig-
urðardóttir, móðir Þóm Friðriks-
dóttur leikkonu. Lára kunni sannar-
lega að leika hvernig lesa ætti Ekkj-
una við ána. Þegar hún var komin
að „grannarnir sig fluttu á hnöttinn
hinum megin“ vissi ég ekki fyrr en
ég lá á gólfinu, ég hló svo mikið.
Hallgrími geðjaðist ekki að öllum
þessum hlátri í okkur og rak mig
út. Við höfðum það skemmtilegt
stelpurnar en strákunum kynnt-
umst við ekkert nema þegar þeir
voru að sníkja í gegnum gluggann
þegar við vorum í matreiðslu.
Haustið 1914 fór ég í Kvenna-
skólann, þar eignaðist ég mínar
bestu vinkonur sem ég hélt sam-
bandi við alla tíð, en þær eru nú
allar dánar blessaðar. Félagsskap-
urinn I skólanum var ánægjulegur
en mér leiddist hræðilega allur
saumaskapurinn í Kvennaskólan-
um. Mér finnst það ekki góður und-
irbúningur undir lífið að láta mann
sauma eitthvað sem enginn hefur
gagn af, maður sjálfur síst. Ég
saumaði t.d. náttkjóla sem enginn
gat notað heima nema mamma.
Þeir voru með bróderingum og lek-
um. Ég hef aldrei þurft á slíku að
halda og það var hræðilegt að hafa
þetta í þvotti. Það þurfti að strauja
þetta svo nákvæmlega. Svo vorum
við látnar sauma nærföt með tung-
um sem feiknarlegt verk var á.
Einar buxur saumaði ég handa
Helga bróður mínum og hann fór
aldrei í þær. Ég get því ekki hrósað
þessari handavinnu sem tók svo
óskaplegan tíma. Heldur hefði ég
viljað læra eitthvað almennilegt.
Þó mamma væri ein með okkur
þá fengum við allt sem við þurftum
en ekki mikið fram yfir það. Hún
gætti þess að við værum vel til
fara og fékk saumakonu heim til
þess að sauma á okkur. Maður stóð
þarna uppi á stól með alla þessa
títupijóna í sér tímunum saman
meðan verið var að máta og svo
var allt haft vel við vöxt sem kom
sér illa fyrir mig því ég óx hægt
og var því alltaf í alltof síðum fötum
að mínu mati. En við áttum vissu-
lega indælt heimili. Ekki spillti að
amma átti heima uppi á lofti með
Siggu.'Við Sigga frænka mín vorum
miklar vinkonur. Yfirleitt lifðu
krakkarnir þarna yfirtaks skemmti-
legu lífi. Við lékum að hverfa fyrir
hom á haustin og vomm mikið í
eltingaleik sem kallaður var sto.
Einn strákur var svo ákafur að
vinna að hann óð út í Tjörnina þeg-
ar átti að klappa á bakið á honum
og segja sto. Fyrir sunnan Ráð-
herrabústaðinn var óbyggt tún og
þar lékum við okkur mikið. Vana-
lega var einn á gægjum til þess að
fylgjast með hvort eigandi túnsins
kæmi, hann kærði sig ekkert um
að við væmm þarna að leik. Lárus
Bjarnason prófessor vildi aftur á
móti ekki að við værum á götunni.
Ef við vomm þar í boltaleik gat sá
leikur endað snögglega með því að
Láms tæki af okkur boltann, við
fengum hann alltaf aftur en ekki
fyrr en eftir nokkra daga. Hannes
Hafstein bjó þarna með allar sínar
dætur sem vom á svipuðum aldri
og við. Elín var t.d. jafn gömul
mér. Soffía var eldri en hún var
eigi að síður með mér í bekk. Við
vorum oft samferða. Hún var svo
myrkfælin að Eggert bróðir minn
varð oft að fylgja henni frá okkar
húsi að ráðherrabústaðnum sem var
bara nokkrar húslengdir frá okkur.
Hún var líka hrædd vegna þess að
það voru oft ýmsir menn að flækj-
ast í kringum húsið þeirra, þeir vildu
gjarnan heimsækja Hannes Haf-
stein. Einn þeirra var t.d. Eyjólfur
ljóstollur sem oft var hreifur af víni
og við vorum hræddar við. Hannes