Morgunblaðið - 04.06.1999, Blaðsíða 52

52 FÖSTUDAGUR 4. JÚNÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Fátækt og vel-
* ferð í íslensku
samfélagi
Á sl. árum höfum við
íslendingar byggt upp
jákvæða mynd af vel-
ferðarsamfélagi okkar.
Við höfum talið að það
^ samfélagsöryggi sem
ríkir hér á landi sé
gott. Að öllum þegnum
sé tryggt bæði félags-
legt og fjárhagslegt ör-
yggi ef í nauðir rekur.
Við erum ekki eftirbát-
ar nágrannaþjóðanna,
eða hvað?
Á sl. mánuðum höf-
um við verið að átta
okkur á að á íslandi
eru hópar fólks sem
lifa í fátækt eða eiga á
hættu að lenda í fátækt. Rannsókn
Norrænu ráðherranefndarinnar
Den nordiska fattigdommens ut-
vikling och struktur í Norden 1996
leiddi þá staðreynd í ljós að veruleg
^ fátækt fyrirfinnst í íslensku samfé-
lagi. íslenska rannsóknin var unnin
af Stefáni Ólafssyni og Karli Sig-
urðssyni hjá Félagsvísindastofnun
HÍ og tók til áranna 1986-1995.
Hún sýndi að um 10% íslensku þjóð-
arinnar lifðu við kjör sem töldust
undir fátæktarmörkum á þessu 10
ára tímabili. Af þeim hópi sem lifði í
fátækt kom í ljós að 43% voru lág-
launafólk og að fátæktin hafði auk-
ist mest hjá þeim hópi á þessum ár-
um. í fátækt voru hópar fólks sem
' m.a. eru ákvörðuð laun frá hinu op-
inbera, ríkinu. Fólki eru tryggðar
greiðslur úr sameiginlegum sjóðum
okkar allra sem byggjast á sam-
tryggingarkerfi ef fólk einhverra
hluta vegna kemst í þá stöðu að fara
út af vinnumarkaði s.s. vegna veik-
inda (sjúkir og öryrkjar), öldrunar
eða atvinnuleysis. Hvað veldur því
að þessir hópar lenda í eða eiga á
hættu að festast í gryfju fátæktar?
Á síðustu vikum hafa kjör ör-
yrkja nokkuð verið til umræðu í
þjóðfélaginu. Því hefur m.a. verið
slegið fram að aldrei í sögu lýðveld-
isins hafi kaupmáttur almanna-
trygginga hækkað jafn mikið og á
síðustu fjórum árum. Þegar ég les
> slík ummæli, að öryrkjar hafi það
bara harla gott, kaupmáttaraukning
þeirra króna sem þeir fá til ráðstöð-
unar í launaumslag sitt sé veruleg,
þá setur mig hljóða. Hér er rnn
þjóðfélagshóp að ræða sem að
stærstum hluta er mjög illa settur.
Á allra síðustu vikum hefur verið
gerð nokkur réttarbót á kjörum ein-
staklinga sem teljast til hinna verst
settu í íslensku samfélagi. Þessu
ber að fagna. Ég tel þó að það séu
fyrstu skrefin í þá átt að leiðrétta
kjör þeirra hópa sem
verst eru settir. En til
að leiðrétta kjör þeirra
sem við þrengstan kost
lifa í íslensku samfélagi
er grundvallarforsenda
að ráðamenn þjóðar-
innar hafi skilning á
þeirri neyð sem mörg-
um er búin í okkar
samfélagi. Með aukinni
umræðu um raunveru-
leg kjör hinna verst
settu ætti að skapast
þekking sem er nauð-
synleg til að almenn-
ingur og ráðamenn átti
sig á því að í öllu góð-
ærinu, sem fólk al-
mennt lifir við í íslensku samfélagi,
eru raunverulegar skuggahliðar
sem tilhneiging hefur verið til að
líta framhjá. Fátækt er staðreynd í
íslensku samfélagi. Ég tel mikil-
vægt að við horfumst í augu við þá
staðreynd því það er meginforsenda
þess að dregið verði úr fátækt. Þeg-
Hjálparstarf
Mannréttindi eru að
allir hafí til hnífs og
skeiðar, segir Harpa
Njáls, í landi þar sem
lífskjör og lífsgæði eru
með þvi besta sem
þekkist í heiminum.
ar ég tala um hina verst settu í ís-
lensku samfélagi er mér í mun að
við gerum okkur öll grein íyrir því
að verið er að fjalla um lifandi fólk á
íslandi sem þjáist vegna fram-
færsluneyðar. Framfærslu sem
ákvörðuð er af pólitískum aðilum.
Ég tel mikilvægt að við snúum okk-
ur að aðstæðum þeirra hópa sem
verst eru settir með það að mark-
miði að reyna að bæta kjör þeirra,
þ.m.t. öryrkja.
Hinir verst settu leita til Hjálp-
arstarfs kirkjunnar
Ef litið er til þess hvaða hópar
leita til Hjálparstarfs kirkjunnar
(Hk) þá hefur það verið svo síðast-
liðin ár að atvinnulausir, sjúkir, ein-
stæðir foreldrar og bammargt lág-
tekjufólk hefur leitað til Hjálpar-
starfsins ásamt öldruðum og ör-
yrkjum. Þeir síðastnefndu voru 51%
af skjólstæðingum Hk á síðastliðnu
Harpa
Njáls
UMRÆÐAN
ári. Fjöldi öryrkja sem leita til
Hjálparstarfsins hefur aukist
stöðugt ár frá ári. Ef litið er til
heildarumfangs innanlandsaðstoðar
og aukningar skjólstæðinga sem
hafa leitað þangað á sl. fjórum árum
má greina að á árunum 1995-1998
er heildaraukningin um 9%. Á sama
tíma hefur öryrkjum sem fá aðstoð
hjá Hjálparstarfi kirkjunnar fjölgað
hlutfallslega um 57%. Það segir
okkur sem störfum á þessum vett-
vangi ákveðna sögu.
Að sitja andspænis neyðinni?
Á sl. misserum hef ég kynnst all-
vel kjörum og aðstæðum öryrkja og
annarra hópa í samfélaginu sem eru
illa settir, sem umsjónarmaður inn-
anlandsaðstoðar Hjálparstarfs
kirkjunnar. í starfi mínu hef ég
mætt fólki sem lifir við raunveru-
leika þeirrar afkomu sem hið opin-
bera hefur ákvarðað því til að lifa af.
í þeim raunveruleika er ekki spurt
um prósentuhækkanir á tekjur sem
duga engan veginn til að lifa af, hvað
þá ef óvænt útgjöld bætast við í
glímunni við skortinn. Óhætt er að
upplýsa að þeir sem leita til Hk er
fólk sem á ekki mat til næstu daga
og það eru fólki þung spor að þurfa
að fara slíkan bónarveg. Ég sit and-
spænis þessum raunveruleika sem í
allt of mörgum tilvikum er tilkominn
vegna lífsafkomu sem hið opinbera
hefur ákvarðað þessu fólki og þekki
baráttu, angist og vonleysi þeirra
sem hnepptir eru í slíka samfélagsá-
nauð. Ég kalla það samfélagsánauð
ef hið opinbera skammtar hinum
verst settu svo naumt að þeir séu
jafnframt dæmdir til að leita á náðir
sveitar eftir framfærslustyrk.
Nýafstaðnar eru kosningar til Al-
þingis. Við stöndum við upphaf nýs
kjörtímabils þar sem margt hæfra
kvenna og karla mun leggja hönd á
plóginn við að marka nýja stefnu
fram á nýtt árhundrað. Hvemig
mun það ágæta fólk taka á málefn-
um hinna verst settu til að tryggja
laun þeirra og lífsafkomu? Stað-
reynd er, að það getur enginn
stjórnmálaflokkur umfram annan
státað af því að hafa staðið sig vel
þegar raunveruleg kjör hinna verst
settu eru skoðuð. Þeim hefur öllum
mistekist að tryggja viðunandi lífs-
kjör þeim til handa í öllu góðærinu.
Góðærið á íslandi hefur sett okkur
á stall sem eina af ríkustu þjóðum
heims þótt hinir verst settu beri
skarðan hlut frá borði í því góðæri.
Hér er um mannréttindi að ræða.
Mannréttindi að allir hafi nóg til
hnífs og skeiðar í landi þar sem lífs-
kjör og lífsgæði eru með því besta
sem þekkist í heiminum í dag. Um
þetta málefni ættu allir þingmenn
að geta sameinast hvar í flokki sem
þeir standa, og beitt sér fyrir því á
komandi kjörtímabili að tryggja öll-
um þegnum landsins viðunandi lífs-
kjör. Annað er ekki sæmandi einni
ríkustu þjóð heims.
Höfundur er félagsfræðingur, um-
sjónarmnður innanlandsaðstoðar
Hjálparstarfs kirkjunnar og stundar
MA-nám við Háskóla íslands.
Skyldur sveitar-
félaga og tekju-
stofnar þeirra
SVEITARFELOGIN í
landinu hafa miklum
skyldum að gegna og
samkvæmt lögum eru
þeim falin fjölmörg
samfélagsleg verkefni
til úrlausnar. Slík verk-
efni eru t.d. skilgreind í
lögum um grunnskóla,
leikskóla, félagsþjón-
ustu sveitarfélaga og
ýmsum reglugerðum,
svo sem á vettvangi um-
hverfismála. Jafnframt
sinna þau ýmsum
svokölluðum valkvæð-
um verkefnum, t.d. á
sviði íþrótta-, æskulýðs-
og tómstundamála.
Auknar kröfur
Vilhjálmur Þ.
Vilhjálmsson
sveitarfélaga og draga
úr tekjum þeirra. Það á
við um upptöku virðis-
aukaskatts í stað sölu-
skatts, nýjan fjár-
magnstekjuskatt og
samhliða breytingar á
öðrum sköttum svo sem
tryggingagjaldi og
einnig skattaafslátt
vegna fjárfestinga ein-
staklinga í atvinnu-
rekstri og skattfrelsi líf-
eyrisiðgjalda.
Endurskoðun á tekju-
stofnum sveitarfélaga
Sífellt eru gerðar meiri kröfur til
sveitarfélaga um margs konar fram-
kvæmdir og þjónustu, ekkert síður
frá þeim sem síðan gagnrýna einstök
sveitarfélög fyrir skuldasöfnun, háa
skatta, þ.e. útsvör og fasteignaskatta
og þjónustugjöld. Sveitarstjómir
taka ákvarðanir um það og bera
ábyrgð á því í hversu miklar fram-
kvæmdir skuli ráðist hverju sinni.
Þeirri ábyrgð er ekki hægt að vísa
eitthvað annað. Hins vegar er þrýst-
ingurinn á sveitarstjómir um auknar
framkvæmdir og rekstur á mörgum
sviðum gríðarlega mikill. Það á t.d.
við um byggingu grunnskóla, leik-
skóla, íþróttahúsa, listasafna, tónlist-
arhúsa, leigmbúða, frágang útivistar-
svæða o.fl., auk margvíslegra verk-
efha á sviði umhverfismála.
Ástæður skuldasöfnunar
Mörg sveitarfélög hafa verið að
auka skuldir sínar mjög verulega á
undanfómum árum og misserum og
til þess liggja ýmsar ástæður. M.a.
hafa þau fjármagnað byggingar
margvíslegra þjónustumannvirkja og
aðrar mikilvægar framkvæmdir, svo
sem á sviði umhverfismála að vem-
legu leyti með lánsfé, sem leiðir síðan
til aukins rekstrar- og fjármagns-
kostnaðar. Einnig ráðstöfuðu sveit-
arfélögin milljörðum króna til að
spoma gegn atvinnuleysi á árunum
1993 til 1995.
Ennfremur fela ný lög og reglu-
gerðir, m.a. á sviði félagsþjónustu og
umhverfismála, oft í sér ákvæði sem
leiða smátt og smátt til kostnaðar-
auka fyrir sveitarfélög án þess að
þau hafi fengið sérstaka eða tiltekna
viðbótartekjustofna til að sinna þess-
um auknu verkefnum.
Þessu til viðbótar hafa ýmsar
breytingar á skattakerfinu hin síðari
ár bæði orðið til þess að auka útgjöld
20%
afsláttur
Náttúrulegt
sótthreinsiajl
Tea Tree huðkrem
Apótekin
Dreifing: Niko S: 568-0945
I Ijósi þróunar í fjár-
málum sveitarfélaga að
undanfomu lagði fulltrúaráð Sam-
bands íslenskra sveitarfélaga til að
tekjustofnar sveitarfélaga yrðu tekn-
ir til endurskoðunar með tilliti til Iög-
skyldra verkefna þeirra. Félagsmála-
ráðherra hefur nú skipað nefnd með
fulltrúum ríkis og sveitarfélaga til að
ganga í það verkefni.
I stefiiuyfirlýsingu nýrrar ríkis-
stjómar er ákvæði þess efiiis að fyr-
irkomulag fasteignagjalda á íbúðar-
og atvinnuhúsnæði á landsbyggðinni
verði endurskoðuð þannig að skatt-
stofninn endurspegli betur raunverð-
mæti fasteigna. Framkvæmd álagn-
ingar fasteignaskatts miðað við nú-
gildandi fyrirkomulag leiddi til mik-
illar jöfnunar á tekjum sveitarfélaga.
Nýtt álagningarkerfi fasteignaskatta
sem þjónar sömu markmiðum, þ.e.
að skattkerfið nýtist öllum sveitarfé-
Fjármálastjórn
Áformað er að
viðhalda jafnvægi í rík-
isbúskapnum og reka
ríkissjóð með tekjuaf-
ganffi, segir Vilhjálmur
Þ. Vilhjálmsson.
Stefna þarf að sama
markmiði í fjármálum
sveitarfélaga.
lögunum til tekjuöflunar án mikillar
mismununar þeirra í milli, er vand-
fúndið.
Það getur ekki verið ætlun nýrrar
ríkisstjómar að breytingar á fast-
eignaskatti leiði til lækkunar tekna
sveitarfélaga á landsbyggðinni án
þess að það verði bætt upp með öðr-
um hætti. Eitt fyrsta verkefni endur-
skoðunamefndar tekjustofnalaganna
verður því væntanlega endurskoðun
á álagningu fasteignaskatts. Megin-
verkefni nefndarinnar er þó að leggja
fram tillögur sem miði að því að
tekjustofnar sveitarfélaga séu í sam-
ræmi við lögskyld verkefni þeirra, að
sveitarfélögin hafi sjálfsforræði um
nýtingu þeirra og að verkaskipting
ríkis og sveitarfélaga sé sem skýmst.
Margvíslegar upplýsingar og gögn
liggja fyrir um það að tekjustofnar
sveitarfélaga hafi lýmað á sama tíma
og útgjöld þeirra hafa aukist, m.a.
vegna nýrra laga og reglugerða. Það
er viðfangsefni fulltrúa ríkis og sveit-
arfélaga að komast að niðurstöðu um
með hvaða hætti sú mismunun verð-
ur leiðrétt.
Agaleysi á vinnumarkaði
Nokkrar starfsstéttir og hags-
munahópar hafa undanfarin misseri
beint óbilgjömum kröfum um hækk-
un launa umfram gildandi kjara-
samninga að sveitarfélögunum og
fylgt þeim eftir með hópuppsögnum.
Ríkið hefúr einnig staðið frammi fyr-
ir sams konar aðgerðum. Þetta aga-