Morgunblaðið - 25.08.2005, Blaðsíða 35

hendi og vatnsglas í hinni sem hann
hellti svo sneisafullt að salurinn stóð
á öndinni, en um leið sem límdur við
varir fyrirlesarans. Að ógleymdu
þegar hann í miðjum loftfimleikum
gat tekið upp á því að hlæja, snögg-
um, ómótstæðilegum skelmishlátri.
Af útgefnum verkum Þorsteins er
mér Tilraun um manninn (1970) hug-
stæðust: hvílíkur hvalreki heim-
spekinema að fá þessa bók í hendur
og staðreyna að það var lafhægt að
skrifa um heimspeki á íslensku. Ég
segi „lafhægt“ af því hvað setning-
arnar voru lifandi og lausar við þann
beinserk sem hættir til að hamla
fræðilegri framsetningu (þótt af-
greiðsla hans á þýskri heimspeki-
hefð hugnaðist mér engan veginn).
Um líkt leyti hófu að koma út
Lærdómsrit Bókmenntafélagsins í
ritstjórn Þorsteins, sannkölluð fjör-
efnasprengja í hinu hörgulsjúka
menningarástandi okkar. Auk þess
sem allur frágangur var áður
óþekktur á Íslandi, vandvirknin,
skýringarnar, að ógleymdum vekj-
andi formálum bestu manna, ekki
síst þeim sem Þorsteinn samdi sjálf-
ur.
Kannski er þessi bókaflokkur
sýnilegasti afrakstur af lífsstarfi
Þorsteins og sá sem lengst mun
gæta. En fleira verður að nefna. Eða
treystir sér nokkur til að meta til
fjár þann mannauð og menningu
sem heimspekikennsla við Háskóla
Íslands hefur skilað okkur á rúmum
mannsaldri? Þar ber nafn Þorsteins
Gylfasonar hæst, ásamt Páli Skúla-
syni og Mikael M. Karlssyni.
Um heimspeki Þorsteins hljóta
aðrir að fjalla, aðeins vildi ég vekja
athygli á hve fumlaus tök hann hafði
á viðfangsefninu hverju sinni og hve
frumlegum höndum hann fór um
hvaðeina. Jafnvel efni sem maður
taldi sig kannast við urðu sem ný í
höndum hans. Og hvernig hann
byggði mál sitt upp var í ætt við
töfra, ég nefni sem dæmi lestur hans
um Þórberg Þórðarson, fluttur í ald-
arminningu meistarans í júní 1989
og birtist sama ár í Tímariti Máls og
menningar.
Árið 1997 hlaut hann Íslensku
bókmenntaverðlaunin í fræðaflokki
fyrir Tilraun um heiminn, en hefði
allt eins getað hreppt þau í fagur-
bókmenntaflokknum einnig.
Ljóðaþýðingar hans í tveimur
bindum bera skáldgáfu hans glæsi-
legt vitni, en líka öðru sem var
kannski eftirminnilegast um mann-
inn: örlætinu. Ófá ljóðanna eru
„handa“ einhverjum vina hans og
eins var um útgefin verk, þau voru
jafnan tileinkuð einhverjum ástvini
eða öðrum sem hann vildi votta virð-
ingu.
Og örlæti hans er okkur í þessari
fjölskyldu efst í huga. Við kynntumst
Þorsteini fyrst persónulega þegar
við dvöldum samtímis í háskólabæn-
um Berkeley vor og sumarbyrjun ár-
ið 1983. Sjaldan höfum við vitað
mann lifa af jafn smitandi áhuga,
fyrir utan hvað hann var fús að
virkja okkur hin með sér í upplif-
uninni, stöðugt að vekja athygli á
merkilegum fyrirlestrum, tónleikum
eða skipuleggja lautarferðir um vín-
ræktarhéruð Napa-dals, svo fátt eitt
sé nefnt. Að ógleymdum máltíðum
sem hann bauð til þar sem lostætið
hríslaðist jafnt um bragðlauka sem
heilasellur og hláturtaugar. Eða
þegar hann skipulagði skemmtiferð í
dýragarðinn og sædýrasafnið til
heiðurs tveimur ungum drengjum,
fimm og níu ára, að eigin sögn til að
verða aðnjótandi opinmynntrar upp-
lifunar ungviðisins, þótt dauðyflin
foreldrarnir fengju að fljóta með
líka.
Þannig hefur Þorsteinn snert ófáa
samferðamenn sína.
„Og nú er þessu ævintýri lokið“,
eins og Steinn Steinarr komst að
orði í kveðjuorðum um annað skáld.
En spurði jafnframt: „hvernig má
það ske, að þessi skæri logi lífs og
snilldar sé nú að engu orðinn?“
Móður Þorsteins, ættingjum og
öðrum ástvinum sendum við Hrafn-
hildur dýpstu samúðarkveðjur.
Pétur Gunnarsson.
Vinur minn, Þorsteinn Gylfason,
er allur. Óvænt tíðindi og sorgleg.
Fundum okkar hafði að vísu ekki
borið saman í alllangan tíma, eða síð-
an hann gaf mér fallegu bókina sína,
Söngfugl að sunnan, í afmælisgjöf.
En það var svo sem ekkert nýtt.
Stundum liðu ár á milli þess að við
hittumst – þá oft hin seinni ár á fal-
legu heimili hans á Mímisvegi og áð-
ur á Aragötunni eða heima hjá mér
eða á öðrum stöðum. Eða bara á
förnum vegi. Ætli við höfum ekki
þekkst hátt í um það bil fjóra áratugi
og rætt málin, ósjaldan yfir glasi
með höfgu rauðvíni. Það voru góðir
fundir, þar sem rædd voru sameig-
inleg áhugamál svo sem leikhús en
einkum tónlist, að lífinu ógleymdu og
duttlungum tilverunnar.
Hann var einn þeirra fáu sem ég
bar undir eigin verk og þáði ábend-
ingar, þ.á.m. Krossferðina – þar sem
við ræddum „heimspekilegt“ inntak
verksins og nokkuð sérkennilega
framsetningu. Ég held þó að tónlist-
in og ljóðið hafi staðið hjarta hans
næst. Vínarborg var hans staður,
borg tónlistar, heimspeki og sálar-
fræði – að kaffihúsunum ógleymd-
um. Þar átti hann góða kunningja og
vini, líka meðal heimsþekktra tón-
listarmanna. Erik Werba kemur í
hugann og fleiri góðir.
Þorsteinn var fjölgáfaður og fjöl-
fróður, andríkur og húmoristi góður.
Og auðvitað afar vel að sér um allt
sem hugur hans stóð til. Fyrirlestrar
hans um heimspekileg efni voru að
sama skapi skemmtilegir sem þeir
voru skýrir í hugsun og framsetn-
ingu. En allt hafði þetta yfir sér sér-
stakan þokka látleysis í meðferð
málsins, oft kryddað hæfilegum
skammti af kímni. Næmi hans fyrir
„tónlist“ hins bundna máls var
kannski meginþáttur snilldarinnar.
Sundurgerð ekki til – jafnvel djúp-
hugsaðar sonnetturnar „hljómuðu“
eins og gælur. Limrurnar fisléttar
og skondnar, hittu beint í mark. Þor-
steinn gat nefnilega verið ákaflega
beinskeyttur (og fyndinn) ef honum
blöskraði orð eða gjörningur. Því
gáfum hans fylgdi hreinlyndi og
hreinskilni.
Móður Þorsteins Gylfasonar,
bróður og öðrum vandamönnum
votta ég samhryggð mína. Hans er
sárt saknað, en minningin er ljúf og
rík.
Oddur Björnsson.
Fundum okkar Þorsteins bar fyrst
saman á Laugarvatni í lok síðari
heimsstyrjaldarinnar. Hann hefur
líklega verið þriggja ára og ég fjög-
urra. Hvorugur okkar mundi þann
fund en amma mín sem var óskrök-
gjörn sagði að ég hefði kvartað sáran
yfir að þessi strákur talaði svo mikið
að ég kæmist aldrei að. Þetta þótti
fyndið af því að ég var þekktur fyrir
að vera kotroskinn og málglaður.
Þarna hitti ég sem sagt ofjarl minn.
En þótt við Þorsteinn skiptumst nær
alltaf á nokkrum orðum hvenær sem
við rákumst á gegnum tíðina get ég
fullyrt að aldrei eftir þennan Laug-
arvatnsfund þótti mér hann of lang-
orður.
Snöggt brottkall Þorsteins snertir
mig dýpra en margra sem ég hef séð
meira af um ævina, kannski vegna
þess að mér er ljóst að hann var einn
af fágætustu samtímamönnum mín-
um, sannkallaður „endurreisnar-
maður“ eða „homo universalis“,
hann spannaði svo stóran skala
þekkingar, visku og listgáfu, auk
þess sem hann hlaut í vöggugjöf of-
urnæmar tilfinningar og hlýtt
hjartalag. Ég þakka Þorsteini fyrir
alla vinsemd sem hann sýndi mér um
dagana og bara fyrir að hafa átt
hann sem samtíðarmann. Að lokum
finnst mér við hæfi að vitna í mann
sem uppi var fyrir tvö þúsund árum
og hafði líkt og Þorsteinn mikla
hæfileika á ótal sviðum, spænska
Rómverjann Lucius Annaeus Se-
neca, stjórnmálamann, heimspeking
og leikskáld. Seneca sagði um dauð-
ann: „Þú deyrð ekki af því að þú ert
veikur, þú deyrð af því að þú ert lif-
andi.“
Örnólfur Árnason.
Meistari minn og síðar fjölskyldu-
vinur Þorsteinn Gylfason hefur
kvatt. Brottförin slítur þráð í lífi
margra þeirra sem nutu vináttu
hans og auðlegðar.
Í októbermánuði 2000 fórum við-
Þorsteinn í stutta ferð til Cambridge
á Englandi. Tilgangurinn var öðrum
þræði að kanna slóðir Wittgensteins,
heimspekingsins austurríska, sem
tvítugur bankaði upp á hjá háttvirt-
um Bertrand Russell í Cambridge
haustið 1911 og gerði allt vitlaust í
heimi heimspekinnar. Þetta var
ógleymanleg ferð, þótt ekki væri
nema fyrir hvað Þorsteinn var
dásamlegur ferðafélagi. Aldrei dauð
stund. Frásagnarlist á hverju horni,
allt sett í samhengi, skopast og hleg-
ið milli þess sem lífsblómið var vökv-
að.
Þarna hittum við í fyrsta sinn frú
Önnu Pinsent Keynes, systurdóttur
Davíðs Pinsents, fyrsta og nánasta
vinar Wittgensteins og ferðafélaga í
Íslandsferð þeirra félaga árið 1912.
Anna sýndi okkur dagbækur og
póstkort Pinsents úr ferðinni en dag-
bókin hefur verið gefin út hjá Black-
well forlaginu breska með titlinum
„A Portrait of Wittgenstein As a Yo-
ung Man“. En eftirminnilegast var
þegar við heimsóttum fornvini Þor-
steins, hjónin og heimspekingana
Pétur Geach og Elísabetu Ans-
combe. Þau voru bæði komin á ní-
ræðisaldur og Elísabet orðin elli-
hrum. Þorsteinn mat Elísabetu sem
fremsta heimspeking Breta á hennar
tíð. Hún var nemandi, þýðandi og ná-
inn vinur Wittgensteins. Sjö barna
móðir. Þorsteinn spurði hana hvort
Wittgenstein hefði haft vináttu hans
og Pinsents á orði. Elísabet svaraði
að hann hefði margsinnis nefnt hve
dýrmæt hún hefði verið honum, allt
að því bjargað honum. Svo bætti hún
við eftir smávegis þögn og ljómaði
um leið eins og kvöldsól: „Vinátta
mín og Wittgensteins var ein mesta
gleði lífs míns.“ Og þetta sagði hún
hálfri öld eftir andlát meistara síns.
Elísabet lést skömmu eftir heimsókn
okkar. Líði hálf öld eða hálfur dagur
og verði ég spurður um kynni mín af
Þorsteini Gylfasyni, þá býst ég við að
svarið verði á sömu lund og hjá
gömlu konunni. Svo mikil og góð
voru áhrifin hans Þorsteins.
Spaklát mætir þér í skógarjaðrinum
húmlituð villibráð;
við ásinn dvínar kvöldgolan smátt og
smátt;
kveinstafir þrastarins hljóðna
og haustsins ljúfu flautur
þagna í sefinu.
Á svörtu skýi
siglir þú, ölvaður af draumsóley,
út yfir hinn náttsvala poll,
stjörnugeiminn.
Alltaf ómar tunglskinsrödd systur minnar
gegnum sálarinnar nótt.
(Þýð. Jóhannes úr Kötlum.)
Halldór Friðrik Þorsteinsson.
Skyndileg veikindi og fráfall Þor-
steins Gylfasonar, langt um aldur
fram, voru öllum vinum hans mikil
harmafregn og hans er sárt saknað.
En hann mun halda áfram að lifa í
verkum sínum og skírum minning-
um þeirra mörgu sem þekktu hann.
Sú síðasta sem við eigum er frá
heimsókn á Aragötuna á afmælis-
daginn hans, 12. ágúst. Það var þeg-
ar ljóst að hverju stefndi en Þor-
steinn tók því óumflýjanlega af
æðruleysi og karlmennsku sem má
verða okkur hinum fyrirmynd þegar
að okkur er komið. Hann var jafn
andríkur og skemmtilegur og ævin-
lega. Það hvarflaði að okkur, eins og
væntanlega fleirum þennan dag, að
þetta væri líkt og að lifa síðustu
stundir Sókratesar.
Við, sem áttum því láni að fagna að
mega telja Þorstein til nánustu vina
okkar um margra áratuga skeið, eig-
um sem betur fer ótal margar aðrar
minningar. Þorsteinn var persóna
sem brá „stórum svip yfir dálítið
hverfi“ hvar sem hann fór. Aðals-
merki hans sem heimspekings og rit-
höfundar var skörp og skýr hugsun,
málsnilld, en ekki síst fyndnin, sem
gerir verk hans svo læsileg. Í sam-
ræðum um gervigreind, sem var eitt
af mörgum áhugasviðum hans, hélt
hann því stundum fram að hvað sem
öðru liði væri kímnigáfa allténd eig-
inleiki sem mundi greina menn frá
SJÁ SÍÐU 36
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. ÁGÚST 2005 35
MINNINGAR
ÁSLAUG SIGURÐARDÓTTIR,
Hávík, Skagafirði,
sem lést laugardaginn 20. ágúst, verður jarðsung-
in frá Sauðárkrókskirkju laugardaginn 27. ágúst
kl. 14.00.
Haukur Hafstað og fjölskylda.
Ástkær systir okkar, mágkona og frænka,
JENNÝ ODDSDÓTTIR,
Kárastíg 13B,
sem lést á Landspítalanum við Hringbraut
fimmtudaginn 18. ágúst, verður jarðsungin frá
Fossvogskirkju föstudaginn 26. ágúst kl. 11.00.
Lárus Arnþór Brown,
Hjalti Már Hjaltason, Hjördís Jóna Sigvaldadóttir,
Guðni Pálmi Oddsson, Kolbrún Hansen
og frændsystkini.
Innilegar þakkir til allra, sem sýndu okkur samúð
og hlýhug við andlát eiginkonu minnar, móður
okkar, tengdamóður og ömmu,
ÁSTU JÓNSDÓTTUR,
Háaleitisbraut 45,
Reykjavík.
Grímur Jónsson,
Gunnar Grímsson, Gígja Hrund Birgisdóttir,
Hugi Þeyr Gunnarsson,
Ásgrímur Gunnarsson,
Ásta Gunnarsdóttir.
Ástkær faðir okkar, tengdafaðir, afi og langafi,
STEFÁN GUNNARSSON
frá Skipanesi,
verður jarðsunginn frá Akraneskirkju föstudaginn
26. ágúst klukkan 14.00.
Sigurbjörg Kristjánsdóttir,
Ármann Stefánsson, Ingibjörg Valdimarsdóttir,
Svandís Stefánsdóttir,
Jóhanna Stefánsdóttir,
barnabörn og barnabarnabörn.
Innilegar þakkir til allra þeirra, sem sýndu okkur
samúð og hlýhug við andlát og útför ástkærrar
eiginkonu minnar, móður okkar, tengdamóður
og ömmu,
ÞÓRHÖLLU EGGERTSDÓTTUR,
Eyjabakka 10,
Reykjavík.
Sérstakar þakkir viljum við færa starfsfólki
krabbameinslækningadeilda Landspítalans við Hringbraut.
Elinór Hörður Mar,
Árni Eggert Harðarson,
Elinóra Ósk Harðardóttir, Gunnar Valgeirsson,
Halldór Þór Harðarson
og barnabörn.
Við þökkum af alhug öllum þeim sem heiðruðu
minningu
HANNESAR Þ. HAFSTEIN.
Innilegar þakkir til lækna og hjúkrunarfólks á deild
12E og gjörgæslu Landspítalans við Hringbraut.
Ragnheiður Hafstein og fjölskylda.