Morgunblaðið - 25.08.2005, Blaðsíða 36

36 FIMMTUDAGUR 25. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
vélum um fyrirsjáanlega framtíð.
Þorsteinn hafði sem fyrirlesari og
kennari sterk áhrif á alla sem á hann
hlýddu og þáttur hans í vexti heim-
speki við Háskóla Íslands á áttunda
áratugnum, sem gekk kraftaverki
næst, og viðgangi hennar æ síðan
var mikill. Hann lét sér einstaklega
annt um nemendur sína eins og við
getum um borið þar sem bæði börn
okkar voru í þeim hópi.
Sem rúmlega tvítugur eldhugi
fékk Þorsteinn þá hugmynd að end-
urvekja Lærdómslistafélagið sem
stofnað var í anda upplýsingarinnar
á 18. öld til að uppfræða íslendinga
og bæta vísindakunnáttu þeirra og
bókmenntasmekk. Þótt ekki hafi
formlega verið stofnað nýtt félag
með þessu nafni hratt Þorsteinn
hugmyndinni í framkvæmd með
Lærdómsritum Hins íslenska bók-
menntafélags sem hann ritstýrði í
um þrjátíu ár. Metnaðurinn var mik-
ill og þær kröfur sem hann gerði til
sjálfs sín og annarra sem að þýðing-
um, formálum og skýringum komu,
voru frá upphafi slíkar að þessi rit-
flokkur hlýtur að teljast með merk-
ustu framlögum Þorsteins til ís-
lenskrar menningar og er þó af nógu
að taka.
Þorsteinn var ekki síðri sem fag-
urkeri en fræðimaður og samræðu-
snillingur. Hann var fádæma smekk-
maður á bókmenntir og tónlist enda
sjálfur bæði ljóðskáld og tónskáld.
Hann var einnig listamaður á sviði
matargerðar og frábær gestgjafi.
Margar af þeim ógleymanlegu
stundum sem við áttum saman eru í
minningunni tengdar ilmi af góm-
sætum réttum og góðum vínum,
hvort sem var í stórum veislum hans
á Aragötunni eða Mímisveginum,
eða sameiginlegri tilraunastarfsemi
ásamt Reyni Axlessyni í litla eldhús-
inu okkar á Sóleyjargötunni. Við
kveðjum góðan dreng og samferða-
mann sem sannarlega gerði líf okkar
auðugra.
Guðrún Kvaran og Jakob
Yngvason.
Þorstein Gylfason hitti ég í fyrsta
sinn haustið 1995 á tónleikum mín-
um í Kaffileikhúsinu. Að þeim lokn-
um kom hann baksviðs og þakkaði
mér fyrir á sinn einstaka hátt. Stuttu
síðar hafði hann samband við mig til
þess að segja mér að hann hefði
áhuga á að þýða fyrir mig ljóð Bert-
olts Brecht til söngs. Í framhaldi af
því bauð ég honum heim í mat til
skrafs og ráðagerða. Strax á þessum
fyrsta fundi okkar varð mér ljóst að
Þorsteinn var gæddur sérstöku
næmi fyrir hinu spaugilega og grát-
broslega í mannlegri breytni og óf
það inn í frásögur sínar af hreinni
snilld. Sögurnar urðu margar þetta
kvöld og átti eftir að fjölga til muna
þegar fram liðu stundir; fullar af lífs-
visku, fróðleik og fegurð eins og
sagnamaðurinn sjálfur. Þetta kvöld
markaði upphaf tíu ára órjúfandi
vináttu okkar Þorsteins, sem hélst
allt til hinstu stundar.
Ég læt öðrum eftir að tíunda öll
hans mörgu afrek á fræða- og lista-
sviðinu, en ég get ekki látið hjá líða
að minnast á kvæðakvöldin hans
Þorsteins á Akureyri sem ég, ásamt
þeim Jóni Michael Clarke óperu-
söngvara og píanóleikaranum Rich-
ard Simm, bar gæfu til að vera þátt-
takandi með honum í. Frumkvæðið
að fyrsta kvæðakvöldi Þorsteins í
Deiglunni á Listasumri átti Sigurður
Jónsson listunnandi, og alls urðu
kvæðakvöldin fimm sem Sigurður
skipulagði af óviðjafnanlegri alúð.
Hin fyrstu fjögur voru Ó bræður í
mannheimi (1999); Ástin, tíminn og
dauðinn (2000), sem einnig var flutt á
Ísafirði í október sama ár; Endir
allra funda (2001) og Á morgun ó og
aska (2002). Síðasta kvæðakvöldið,
sem bar yfirskriftina Dansinn fram í
dauðann, fór fram fyrir aðeins rúm-
um mánuði og óraði þá engan fyrir
því að það yrði jafnframt svanasöng-
ur þessa yndislega samstarfs. Þor-
steinn ljómaði af tilhlökkun þegar
við „klíkan“, eins og hann kallaði
hópinn, vorum að nesta okkur til far-
arinnar norður og að vanda fór hann
á kostum þegar hann flutti texta sinn
þetta kvöld, hrífandi sambland af
skáldskap, fróðleik og skemmtileg-
heitum. Víst er að kvæðakvöld Þor-
steins verða öllum sem á þau hlýddu
eftirminnilegur vitnisburður um
snilli hans og frásagnargáfu, enda
var honum ævinlega óspart og inni-
lega fagnað að kvöldi loknu.
Norðanferðum okkar Þorsteins
fylgdu ávallt skemmtiferðir hingað
og þangað um sveitir landsins, en
sjálfur kaus hann fremur að aka
norður en að fljúga. Eftir kvæða-
kvöldin dvaldist okkur gjarnan á Ak-
ureyri um hríð í skjóli góðra vina og
Þorsteinn lagði sig í framkróka við
að gleðja mig með lengri og skemmri
heimsóknum á fallega og áhuga-
verða staði á svæðinu. Þær ferðir eru
allar dýrmætar og ógleymanlegar.
En nú er komið að leiðarlokum –
kveðjustundinni þar sem ég þakka
ástkærum vini mínum, Þorsteini
Gylfasyni, samfylgdina með trega og
sárum söknuði, en líka einlægu
þakklæti fyrir að hafa fengið að
njóta leiðsagnar hans, trúnaðar og
vináttu. Margar fallegar gjafir gaf
hann mér og sumar þeirra voru ljóð
– skínandi ljóðaperlur sem ég mun
varðveita eins og sjáaldur auga
míns. Eftirfarandi ljóð er ein þeirra,
en aðdraganda þess má rekja allt
aftur til fyrsta fundar okkar fyrir tíu
árum. Þá sagði ég Þorsteini
bernskusögu af afa mínum „blá-
dúfu“, en bládúfur voru haföldur í
líki hafmeyja sem afi fléttaði inn í
ævintýrin sín. Að frásögu lokinni
trúði ég Þorsteini fyrir því að hefði
ég fengið snefil af skáldagáfu í
vöggugjöf væri ég fyrir löngu búin
að yrkja ljóð um bládúfur. Eftir
þetta kvöld var aldrei minnst á blá-
dúfurnar hans afa, þ.e.a.s. ekki fyrr
en fyrir tveimur árum á afmælisdeg-
inum mínum þegar Þorsteinn færði
mér óvænt Bládúfuvísur sínar að
gjöf:
Héldu um haf aldur húfum. Bládúfum brá
er stýrandi landa
leysti þær. Lýstist af skipstöfnum hæstum
höfn
í eldi álfoldar af auði glóðrauðum þá.
Sól fór að bóli og bládúfa hóf sig há
við sindur á sundum,
skartaði bjartasta trafi og í hafið hneig
í kvöldsólareldi í auðan blóðrauðan sjá.
Svona var hann örlátur og gjaf-
mildur vinur.
Guðrúnu, móður Þorsteins, litlu
systkinunum Gylfa Þorsteini og
Eyju, sem Þorsteinn sá ekki sólina
fyrir, og öllum öðrum ástvinum hans
sendi ég dýpstu samúð mína og fjöl-
skyldu minnar.
Sif Ragnhildardóttir.
Þorsteinn var sumarbarn í marg-
víslegum skilningi þess orðs. Fædd-
ur í sumrinu, ljómaði líkt og sólin.
Hló innilega og dátt (líkt og sólin
myndi gera ef hún bara kynni).
Hlýja hans og örlæti á gáfur sínar
urðu mörgum innblástur til afreka.
Vafalaust hans stærsta afrek, því
auðlegð sinni sáldraði hann allt um
kring.
Þorsteinn kaus hinsvegar að halda
ákveðinni fjarlægð við sólina, undi
sér ekki vel í miklum hita, leið best í
loftkældum skólastofum, fræðasetr-
um, í stofunni á Mímisveginum, í
leikhúsinu eða raflýstum tónleika-
sölum. Þess á milli fór hann í reglu-
legar heimsóknir til vina í Vín, Cam-
bridge og Harvard. Þetta voru
heimahagarnir.
Eitt sinn trúði hann nemendum í
fornaldarheimspeki fyrir því að til
Grikklands hefði hann aldrei komið.
Það þótti með öllu ótækt. Í félagi við
vin minn og samstúdent Halldór
Friðrik og Sigurð A. Magnússon,
annálaðan Grikklandsvin, voru lögð
drög að pílagrímsferð Þorsteins til
vöggu vestrænnar menningar.
Okkar maður steig út úr flugvél-
inni, klæddur Seersucker-jakkaföt-
um með sólbrillur, nýkominn frá Vín
þar sem hann sótti fyrirlestra í eðl-
isfræði og fylgdist með píanókeppni
kennda við Beethoven. Við biðum
hinum megin við hliðið, Akrapólis-
megin. Hitinn í Aþenu þennan dag
var 43 gráður, leigubílar í kaótískri
röð og svitastorknir ferðamenn að
troðast hver um annars tær. Þarna
mættust ólíkir menningarheimar,
Grikkland hið forna og Grikkland
nútímans, Þorsteinn og túristarnir.
Við ferðuðumst í gamla heiminum og
okkur þótti gaman.
Við skunduðum um víðan völl,
Akrapólis, Delfí og Akademíu Plat-
óns svo eitthvað sé nefnt. Eitt sinn
sem oftar rökræddu Sigurður og
Þorsteinn af kappi og að þessu sinni
um löggengi heimsins og andmælti
Þorsteinn. Taldi það ágætt dæmi að
fylgjast með fuglunum sem flögruðu
milli trjágreinanna allt í kringum
okkur. Það væri varla hægt að sjá
einhverja reglu í flugi þeirra, eða
segja til um hvað þeir gerðu næst. Í
þeim svifum flaug fugl yfir og skeit á
hausinn á Þorsteini – (þögn) – Þor-
steinn skellti upp úr og hváði að
þarna hefði löghyggjan endanlega
verið sönnuð, fuglinn hlaut að gefa
skít í andmæli hans.
Síðar átti Þorsteinn eftir að lýsa
þessari ferð í bréfum til vina sinna
sem einni skemmtilegustu viku í lífi
sínu. Ég er ekki frá því að svo hafi
átt við hvern um sig í hópnum. Okk-
ur hina einkum fyrir þær sakir að
njóta andríki góðs vinar og læri-
meistara.
Sjö árum síðar skein sólin skært í
garðinum á Aragötunni. Við fyrrver-
andi nemendur vorum að kasta á
Þorstein kveðju í tilefni afmælisins,
sjúkdómurinn hafði tekið yfir og það
var af honum dregið. Þorsteinn
ræddi um sjúkdóminn og dauðann af
æðruleysi þess á milli sem hann
stakk inn einni og einni gamansögu
og hló í sumrinu. Við mættum með
eitthvað smáræði og Þorsteinn var
sífellt að þakka fyrir sig og komuna.
Nei, Þorsteinn minn, þakka þér
miklu fremur. Þakka þér fyrir alla
birtuna og ylinn.
Sæmundur Norðfjörð.
Hún er mér ógleymanleg fyrsta
kennslustundin hjá Þorsteini Gylfa-
syni. Fagið var frumspeki, fyrsti
tíminn minn í heimspekináminu í
Háskólanum haustið 1994. Þorsteinn
var góður kennari, rétt einsog hann
var heimspekingur á heimsmæli-
kvarða. Tær og frumleg hugsun
hans, sett fram með tilþrifum og rit-
stíl sem var einstakur, markaði djúp
spor í tilveru mína og gerði háskóla-
gönguna að þeim mikilvæga tíma
sem hún var í lífi mínu.
Við Þorsteinn urðum upp úr kynn-
um okkar sem nemandi og kennari
góðir vinir. Það var vinátta sem
breytti lífi mínu og allri hugsun um
heiminn. Lífið og tilveruna.
Eftir Þorstein liggur fjöldi rit-
smíða. Hvað er réttlæti? þar sem
Þorteinn kynnti til sögunnar verð-
leikakenningu sína um réttlæti er
t.d. á meðal hans bestu verka. Þar
rennur það allt saman; málið, stílinn
og frumleikinn. Rekið áfram af
heimspekilegum ákafa Þorsteins og
tilfinningu hans fyrir réttlætinu, sem
var honum mjög hugleikið í heim-
spekiiðkuninni. Bækurnar hans; Til-
raun um manninn, Tilraun um heim-
inn, Að hugsa á íslensku og Rétt og
rangt bera hæfileikum hans órækt
vitni, hver með sínum hætti. Þá ekki
síður ljóðaþýðingarnar. Þar naut
listamaðurinn sín til fulls.
Kynni mín af Þorsteini og vinskap
okkar mun ég alla ævi verða almætt-
inu ákaflega þakklátur fyrir. Sér-
stakur persónuleiki þessa mikla
heimspekings og listamanns var með
þeim hætti. Það er með miklum
trega sem ég kveð þennan vin minn
svona allt of snemma. Lengi hafði
staðið til að hittast en lífið er jafn
ófyrirsjáanlegt og framvindan í
heimspeki Þorsteins.
Minningin lifir í verkum Þorsteins
og með þjóðinni um aldur.
Björgvin G. Sigurðsson.
Þorsteinn Gylfason, vinur okkar,
er dáinn.
Hann var að mínu mati af þeirri
tegund rithöfunda sem nú virðast
vera að komast í útrýmingarhættu,
nefnilega þeirra sem ólust upp í bók-
menningu heimilanna fyrir daga
sjónvarpsins, og skrifaði því fyrir
þjóð sem taldi sig standa báðum fót-
um í heimi ritmiðlanna, öðrum frem-
ur. En nú, á eftir okkur af ’68-kyn-
slóðinni, eru að koma upp
skjámiðlakynslóðir með rithöfund-
um, lesendum og bókmenntafræð-
ingum, sem standa öðrum fæti í af-
þreyingarmenningu, hvort sem það
eru spennusögur, barnabækur, vís-
indaskáldsögur, myndasögur, sjón-
varpsmyndir, hljóðvarpsþættir eða
þá bara ferðalög um veraldarvefinn
eða sólarlöndin. Eða þá að þeir lesa
skáldsögur og ljóð sem eru útþynnt
af öllu þessu. Blaðagreinar virðast
nú vera hvað háfleygasta lestrarefn-
ið í raun.
Hverjir eiga þá að halda utan um
arfleifð rithöfunda eins og Þorsteins,
eða Sartres, eða íslenskra þjóð-
skálda, þegar stoðkerfi svosem al-
mennir lesendur, bókaforlög og
styrktaraðilar eru að reyna að teygja
sig sem mest niður til vaxandi milli-
menningar og múgmenningar? Ég
tel að þar muni íhaldssemi bók-
menntasamfélagsins koma okkur til
bjargar, einkanlega í formi bók-
menntaprófessora og hinna vand-
fýsnari bókmenntaunnenda.
En það var einmitt á málþingi
bókmenntafræðinga um ljóðabók-
menntir, í H.Í. nýlega, sem ég hitti
Þorstein síðast. Munum við báðir
hafa getað sannfærst þar um að það
vígi var ekki að bregðast okkur enn.
Þorsteinn las fyrir nokkru upp úr
þýðingum sínum á grískum fornbók-
menntum á árlegum ljóðaupplestri
okkar í Hellasarhópnum, en það eru
skáld sem hafa vitnað mikið í hell-
enskar og rómverskar bókmenntir.
En ég hafði þó kynnst honum löngu
áður, þegar ég sem menntaskóla-
nemi fór til þessa unga háskólakenn-
ara með hofmóðlega ritsmíð í far-
teskinu. Tók hann þá á móti mér,
feimnu og kvíðafullu ungmenninu,
með alþýðlegri vinsemd.
Vil ég nú kveðja þennan Rithöf-
undasambandsfélaga minn með til-
vitnun í þýðingu mína á helgileik
T.S. Eliots um Tómas Becket, erki-
biskup í Kantaraborg á miðöldum,
en þar er hinn sæli biskup látinn
segja á einum stað:
Við vitum lítið um framtíðina
nema að frá einni kynslóð til annarrar
gerast sömu hlutirnir aftur og aftur,
fólk lærir lítið af reynslu annarra.
En í lífi sérhvers manns
kemur sama tíðin aldrei tvisvar.
Skerum því á strenginn,
köstum gamla snákshamnum.
Aðeins fíflið, í flónsku sinni
heldur að hann geti snúið hjólinu
sem hann sjálfur hverfist á.
Tryggvi V. Líndal.
Við andlát Þorsteins Gylfasonar
er mér skapi næst að rjúka eitthvað
og mótmæla. Andmæla. Hvaða rök
eru fyrir þessu? Þó svo að Þorsteinn
hafi kennt mér manna mest um
gagnrýni og um að færa rök, þá
lærði ég líka af honum að þetta snýst
ekki allt um rök, heldur líka um til-
finningar og um listina að lifa. Þor-
steinn segir nefnilega á einum stað:
„Líf hvers manns ætti líka að geta
verið listaverk, bara ef hann fengi að
lifa því til fulls. En það fá menn ekki,
og þess vegna verðum við að berjast
fyrir réttlætinu.“ Að lifa lífi til fulls
er, allavega í einum skilningi, að vera
sannur sjálfum sér, að fá að gera og
lifa eins og manni stendur hugur til,
að njóta sannmælis.
Þessi sannmælishugmynd, sú
hugmynd að það sé réttlætismál að
sannleikurinn um hvern og einn fái
að koma fram og njóta sín, er raunar
kjarninn í hugsun Þorsteins um rétt-
læti og ranglæti. Af þessu leiðir, eins
og Þorsteinn útskýrði, og vitnaði þá
til þess sem John Stuart Mill hafði
eftir Wilhelm von Humboldt, „að um
mannlegan þroska í ýtrasta marg-
breytileika sé meira vert en alla hluti
aðra“. Einn vandinn við þessa hug-
mynd er að mannshugurinn getur
ekki vitað hvers hann fer á mis, fyrr
en hann þá þegar veit hvað það var
sem hann áður vissi ekki. Líf Þor-
steins var, á sinn hátt, ein samfelld
tilraun til þess að opna huga annarra
og stuðla þannig að því, eins og hann
sagði í eilítið öðru samhengi, „að
verðleikar mannlegra einstaklinga
fái að koma fram“. Þess vegna var
Þorsteinn ómetanlegur.
Ég kynntist Þorsteini fyrst sem
höfundi, þá sem kennara, og loks
sem samverkamanni og vini. Þor-
steinn var enginn venjulegur kenn-
ari. Eitt er, hversu einstakur fyrir-
lesari hann var. Það var engin þörf á
því fyrirfram að hafa áhuga á því
sem Þorsteinn talaði um. Allt sem
hann fjallaði um varð áhugavert.
Hann kunni þá list, sem er fáum gef-
in, að kveikja í fólki.
Fyrirlestrarnir voru vissulega ein-
staklega vel skipulagðir, Þorsteinn
fyndinn og skemmtilegur, en það
sem gerði gæfumuninn var eldmóð-
urinn og þessi einlægi og brennandi
áhugi á hugmyndum, sem var ómót-
stæðilega smitandi. Þetta var bein-
línis skemmtun. Reyndar tekur Þor-
steinn fram öllum fyrirlesurum sem
ég hef kynnst síðar, hvort sem er við
háskóla á Englandi eða í Bandaríkj-
unum. Annað er, að Þorsteinn var
með eindæmum alúðlegur og hjálp-
legur kennari. Það var hann sem út-
skýrði fyrir mér einhvern sólríkan
haustdaginn, þar sem ég sat hjá hon-
um á litlu skrifstofunni, að það væri
ekki nóg að kunna skil á efni, og ekki
heldur nóg að skilja efni til hlítar.
Það væri nauðsynlegt að vera fær
um að setja efni fram svo aðrir gætu
skilið án óþarfa fyrirhafnar. Og það
var ekki nóg. Þorsteinn vildi sjá
nemendur glíma við efni, standa á
eigin fótum í hugsun sinni. Sérstak-
lega kunni hann að meta þegar nem-
endur andmæltu hans eigin hug-
myndum. Þannig var Þorsteinn.
Hann lagði sig í líma við að laða það
besta fram í nemendum sínum.
Hann opnaði huga og heima. Þor-
steinn var enginn venjulegur sam-
verkamaður. Við unnum saman að
tveimur ritgerðasöfnum hans, og
reyndar ýmsu öðru. Hlutverk mitt
var að gera athugasemdir við hand-
rit Þorsteins, bæði stíl og efni. Fyrir
mig, ungan og óreyndan, var þetta
afskaplega undarlegt hlutskipti, eins
og mér hafði ávallt þótt mikið til um
skrif Þorsteins. Var hægt að skrifa
betur en hann? Minn eini kostur í
þessum „ógöngum“, sýndist mér, var
að ég legði mig gjörsamlega allan
fram um það, að vera ósammála
meistaranum, og hafa allt á hornum
mér um þessar ritgerðir. Margur
lærimeistarinn hefði eflaust orðið
pirraður og þreyttur á unggæðings-
skapnum. En slíkur var rausnar-
skapur Þorsteins, að hversu ómerki-
legar sem athugasemdirnar voru,
tók hann þeim öllum af einstöku
jafnaðargeði. Alltaf var tími til að
ræða málin fram og aftur og hann út-
skýrði í þaula af hverju hann vildi
áfram vera ósammála. Það átti að
heita að ég væri eitthvað að aðstoða
Þorstein, en oftar en ekki snerust
þessir fundir uppí ævintýralegustu
lærdómsstundir sem ég hef nokkurn
tíma upplifað. Rökræðurnar voru
ekki alltaf auðveldar, en hver stund
með Þorsteini var engu að síður
veisla. Hann átti alltaf sögur héðan
og þaðan af mönnum og málefnum,
og um allt milli himins og jarðar.
Hann gat talað um allt, fannst mér,
og hafði alltaf eitthvað áhugavert og
skemmtilegt að segja. Enginn var
fyndnari en Þorsteinn, þegar sá gáll-
inn var á honum. Hann kunni að
segja frá, og jafnvel þó hann færi í
marga ranghala og anga á efni kom
hann sér jafnan aftur að kjarna
málsins, annaðhvort með stórkost-
lega fyndnum endahnút eða með
einni setningu, sem dró allt saman í
eitt, svo allt varð skýrt og auðskilið.
Þorsteinn var enginn venjulegur
vinur. Fundir okkar hafa reyndar
verið alltof strjálir nú síðari ár. Ég
flaug utan til náms beint úr einni
lærdómsveislunni. Eftir það varð
það órjúfanlegur hluti af Íslandsför
að líta við á Mímisveginum og ræða
málin. Eins og svo margir hafa reynt
var Þorsteinn áhugasamur um allt,
ávallt jákvæður og hvetjandi og ein-
læglega umhugað um velferð nem-
enda sinna og vina. Alltaf fór maður
af þessum fundum fullur innblásturs
og reiðubúinn að bjóða heiminum
byrginn. Eins og ég á nú erfitt með
að ímynda mér Ísland án Þorsteins,
er líka erfitt að ímynda sér Háskóla
ÞORSTEINN
GYLFASON