Ný saga - 01.01.1996, Blaðsíða 8

Snorri G. Bergsson
Víst er, að fáir
Þjóðverjar á
Islandi gátu
tekið þá áhættu
að hunsa
Gerlach og fyrir-
skipanir hans,
enda áttu þeir
flestir ættingja í
Þýskalandi
Eins og
kommúnistum
var tamt, bar
Hendrik mikið
hatur til „brúnu
pestarinnar", en
svo nefndi hann
nasismann
búsettir, eru þeir í algjörum minnihluta,
sem nokkuð kveður að eða eru til þess
fallnir að láta að sér kveða. En það eru ein-
mitt þeir [sem eitthvað er í spunnið], sem
reyna með öllum ráðum að losna héðan og
komast aftur heim til Eýskalands. í hinum
hópnum hafa sumir gerst íslendingar eða
orðið „íslenskir14..., svo gripið sé til ófagurs
orðtaks, sem því miður er ekki til hróss.7
Víst er, að fáir Þjóðverjar á íslandi gátu tekið
þá áhættu að hunsa Gerlach og fyrirskipanir
hans, enda áttu þeir flestir ættingja í Þýska-
landi. Vitað er til, að Gerlach hafi klagað
Þjóðverja á íslandi fyrir yfirboðurum sínum
og jafnvel komið í veg fyrir að einn þeirra
gæti gifst íslenskri unnustu sinni, þar sem
hann hafði ekki viljað þóknast nasistum.“ Sig-
urlaug J. Scheither minnist þess sérstaklega,
að hún hafi verið „skömmuð eins og hundur“
fyrir að neita að syngja nasistasöngva á fundi
þýsku vetrarhjálparinnar.9 Því er skiljanlegt,
að málamyndaþátttaka í starfi Nasistaflokks-
ins hafi verið skárri kostur en að vekja upp
andúð ræðismannsins.10
Stefna Breta gagnvart útlendingum
Frá ársbyrjun 1933 og fram í september 1939
höfðu um 60.000 flóttamenn frá Þýskalandi,
einkum Gyðingar, fengið landvist í Bretlandi.
Bresk stjórnvöld óttuðust, að meðal þeirra
kynnu að leynast njósnarar eða undirróðurs-
menn sem stefnt gætu öryggi Bretlands í
hættu." Dr. David Cesarani lýsir stefnu
bresku ríkisstjórnarinar í þeirra garð á eftir-
farandi hátt:
í stríðinu [1939-45] grundvallaði breska
ríkisstjórnin stefnu sína í garð útlendinga á
því að forðast þær hörmungar og þau mis-
tök sem áður voru gerð, einkum í styrjöld-
inni 1914-18. Öllum óvinveittum útlend-
ingum [enemy aliens] var skipað að skrá sig
hjá lögreglu. Nokkrum var einnig gert að
flytjast frá hernaðarmikilvægum svæðum.12
Þegar í stríðsbyrjun gerðu 120 sérlega skipað-
ir héraðsdómstólar staðlað hættumat á þessu
fólki og röðuðu því í áhættuflokka og skráðu
einnig hvort það væri „flóttamenn undan
kúgun nasista“ eða ekki.13 Nasistar og aðrir
sem grunaðir voru um hollustu við Þýskaland,
voru handteknir þegar á haustdögum 1939 og
hnepptir í varðhald (A-flokkur). Útlendingar
sem gátu ekki sannað hollustu sína við Bret-
land þurftu að skrá sig reglulega á næstu lög-
reglustöð, en ekki stóð þá til að hefta frelsi
þeirra að neinu marki (B-flokkur). Langsam-
lega flestir útlendingar voru þó álitnir hættu-
lausir og mælti innanríkisráðuneytið með, að
ekkert yrði gert á þeirra hlut (C-flokkur).14 f
mars 1940 höfðu aðeins um 600 útlendingar
verið teknir í öryggisgæslu af þeim liðlega
71.600 sem komið höfðu fyrir dómstóla til
flokkunar.15 Þegar Bretar hernámu ísland í
maí 1940 voru Þjóðverjar á íslandi flokkaðir
með svipuðum hætti.
Bresku herforingjarnir höfðu aðeins óljós-
ar hugmyndir um Þjóðverja á íslandi og urðu
því að Ieita sér aðstoðar íslendinga, breskra
þegna og þýskra útlaga í Reykjavík. Einkum
voru þeir síðarnefndu duglegir að benda á
„nasista“ í bænum, vitandi að sama hlutskipti
hefði væntanlega beðið þeirra, ef innrásar-
herinn hefði verið þýskur.16 Einnig kom við
sögu íslendingurinn Hendrik Ottósson rit-
höfund sem giftur var þýskri gyðingakonu,
Jóhönnu Goldstein kjólameistara í Kirkju-
hvoli. Að undirlagi Johns Bowerings, fyrrum
aðalræðismanns Breta, fékk yfirmaður
bresku öryggisdeildarinnar hér, Humphrey
Quill majór, Hendrik til að vera þeim „hjálp-
legur við handtöku nazistanna“. Það taldi
Hendrik skyldu sína, „enda þótt það væri ef
til vill ekki algerlega í samræmi við lög lands-
ins, en fáir menn hirtu um það.“
Eins og kommúnistum var tamt, bar Hend-
rik mikið hatur til „brúnu pestarinnar", en
svo nefndi hann nasismann og hélt nákvæma
skrá yfir Þjóðverja þá sem af henni höfðu
smitast og einnig hina sem bólusetningu
höfðu hlotið. Hann vildi skipta Þjóðverjunum
í tvo flokka: I þeim fyrri voru flóttamenn,
bæði Gyðingar og pólitískir andstæðingar
nasista, en í hinum voru „nasistar og flugu-
menn þeirra“. Þeim flokki skipti hann síðan í
tvo hópa, annars vegar heimilisfasta Þjóð-
verja og hins vegar aðkomna sendimenn nas-
ista. Hann bætti síðan við:
Menn þessir voru ærið misjafnir, sumir
höfðu gerzt nazistar til þess að geta komið
ár sinni fyrir borð hjá hinum nýju valdhöf-